Njemačka vraća Srbiji ukradene knjige

Više od pet decenija studenti slavistike na lajpciškom Univerzitetu imali su prilike da svoje istraživačke radove baziraju na knjigama Miloša Crnjanskog, Slobodana Jovanovića, Branislava Nušića i mnogih drugih značajnih imena iz srpske i jugoslovenske književnosti. Međutim, ono što tolike generacije studenata nisu znale jeste kako se 796 naslova beogradske „Izdavačke knjižarnice Geca Kon“ našlo na policama Univerzitetske biblioteke u Lajpcigu.

Godine 2007, prilikom preuređivanja arhivske građe, otkrivena je prepiska iz 1943. godine između bečke Nacionalne biblioteke i lajpciške Univerzitetske biblioteke. U prepisci se nalazio spisak od 796 naslova, koje je tadašnji direktor lajpciške Univerzitetske biblioteke zatražio da mu dostave. Knjige su iste godine prenijete u Lajpcig. Ovaj broj je samo dio od preko 2000 naslova izdavačke kuće Gece Kona za koje se i danas vjeruje da se nalaze u brojnim njemačkim bibliotekama.

Krađa knjiga – uobičajena praksa nacista

Krađa knjiga iz okupiranih zemalja za vrijeme Drugog svjetskog rata bila je uobičajena praksa nacističkih vlasti, objašnjava Andrea Barezel-Brand iz njemačkog Saveznog ureda za pronalaženje umjetničkih dijela iz vremena nacizma. „Postojalo je više razloga za krađu: u nekim mjestima to se radilo kako bi se knjige sklonile iz kriznih područja, dok su u drugim, pak, uzimane iz kolekcionarskih pobuda. To je bila prilika da se na jedan, za naciste veoma povoljan način prošire kolekcije u njemačkim bibliotekama. U cilju istrebljivanja neprijatelja, težilo se istraživanju njegovih kulturnih vrijednosti, pa se često praktikovalo da se kulturno nasljeđe pojedinih naroda oduzme i prenese na neko drugo mjesto“, objašnjava Andrea Barezel-Brand.

Iako postoji mnogo razloga zbog kojih su nacističke okupacione vlasti opljačkale izdavačku kuću Gece Kona, Barezel-Brandova skreće pažnju na još jedan važan razlog zbog kojeg su knjige odnijete iz Beograda. U Kraljevini Jugoslaviji Geca Kon je bio najveći izdavač, koji je u periodu od 1905. do 1941. objavio preko 5.000 naslova iz gotovo svih oblasti stvaralaštva, čime je podigao i razvio srpsku knjižarsku i izdavačku djelatnost do evropskog nivoa.

„U Trećem rajhu postojao je proces arijanizacije ekonomskih resursa kako Njemačke, tako i okupiranih teritorija. To je značilo isključivanje Jevreja iz ekonomskog života. Znamo da je Geca Kon bio Jevrejin, a isto tako i najveći izdavač u Jugoslaviji. Jedna od mogućih namjera je možda bila da se te knjige, koje su činile inventar, pošalju u Njemačku, da bi se na taj način jaka izdavačka kuća, sa velikom infrastrukturom što povoljnije prodala, a pritom obezbijedila i rasna čistoća u nacističkom smislu“, ukazuje Andrea Barezel-Brand.

U cilju propagande nacizma

Da su knjige bile dio inventara izdavačke kuće potvrđuje i Ulrih Johanes Šnajder, direktor lajpciške Univerzitetske biblioteke. „To su knjige koje u Srbiji nisu nikada upotrebljene, već su kao svježe odštampane uzete iz magacina izdavačke kuće“, kaže Šnajder.

Na sljedećoj stranici: Milion i po umjetničkih djela čeka na povratak

Kada su 2007. godine knjige identifikovane, Ulrih Johanes Šnajder, direktor lajpciške Univerzitetske biblioteke, pokrenuo je postupak njihovog povratka u Srbiju. Započeta komunikacija sa Narodnom bibliotekom Srbije ubrzo je prekinuta zbog zahtjeva Jevrejske konferencije za restituciju da se pronađu Konovi nasljednici.

Beogradski izdavač jevrejskog porekla Geca Kon ubijen je 1941. godine. Njegovu izdavačku kuću sa cjelokupnom infrastrukturom preuzelo je njemačko preduzeće Südost (Jugoistok), preko kojeg je širena nacistička politička i rasna propaganda. Prilikom preuzimanja izdavačke kuće u Beograd je doputovao Paul Hajgl, tadašnji generalni direktor bečke biblioteke, koji je knjige prvo prenijeo u Beč, a potom ih raspodijelio širom Nemačke.

„Konferencija je na osnovu zakona koji joj omogućava da bude pravni zastupnik jevrejskih porodica započela istragu pronalaska nasljednika Gece Kona. Predmet je vraćen lajpciškoj biblioteci i na nama je bilo da odlučimo šta ćemo sa knjigama. Pošto nasljednika više nema smatram da je Narodna biblioteke Srbije ta koja treba da donese konačnu odluku o ovom pitanju“, ukazuje direktor lajpciške biblioteke.

Milion i po umjetničkih djela čeka na povratak

Pravo na knjige izdavačke kuće Gece Kona prenijeto je na državu Srbiju, odnosno na Narodnu biblioteku Srbije. Primopredaja će biti svečano obavljena na ovogodišnjem Sajmu knjiga u Lajpcigu. Sreten Ugričić, direktor Narodne biblioteke o povratku knjiga izdavačke kuće Gece Kona u Srbiju kaže: „Pozdravljam ovaj gest Univerzitetske biblioteke u Lajpcigu, jer on potvrđuje našu zajedničku posvećenost pamćenju, posvećenost knjizi i čitanju i razumjevanju, te posvećenost miru i saradnji između Srbije i Njemačke.“

Ugričić naglašava da će ove knjige biti korišćene za popunjavanje nestalog fonda tokom uništavanja Narodne biblioteke u Beogradu 1941. godine. Otkrivanje knjiga izdavačke kuće Gece Kona samo je jedan dio kulturnih dobara koji se nalaze u Njemačkoj od Drugog svjetskog rata. Prema podacima njemačkog Saveznog ureda za pronalaženje umjetničkih djela iz vremena nacizma, više od 1.500.000 predmeta čeka svoj povratak prvobitnim vlasnicima širom Evrope.

Autor: Ognjen Cvijanović

Odg. ur.: Z. Arbutina