Ένα σχολείο μνήμης στην Καστοριά

Δύο φρικτά γεγονότα σημάδεψαν τον τόπο την άνοιξη του 1944 σε πολύ μικρή χρονική απόσταση μεταξύ τους. Στις 24 Μαρτίου οι Γερμανοί Ναζί συγκέντρωσαν τους Εβραίους της ισχυρής εβραϊκής κοινότητας της Καστοριάς για να τους μεταφέρουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Άουσβιτς όπου και εξοντώθηκαν σχεδόν όλοι. Επέστρεψαν μόλις τριάντα πέντε από τους οποίους οι περισσότεροι έφυγαν στο εξωτερικό αφήνοντας σήμερα ελάχιστους στην πόλη.  Λίγες μέρες αργότερα στις 5 Απριλίου σε αντίποινα για την εκτέλεση δύο γερμανών στρατιωτών από Έλληνες αντάρτες, οι ναζιστικές δυνάμεις αιματοκύλισαν το χωριό Κλεισούρα του νομού Καστοριάς θανατώνοντας 270 αμάχους, κυρίως γυναίκες και παιδιά και καταστρέφοντας ολοσχερώς το χωριό.

Αντιμέτωποι με τη μνήμη αυτών των γεγονότων νέοι από τη Γερμανία, την Ελλάδα αλλά και άλλες χώρες πέρασαν δύο εβδομάδες, μία στην Κλεισούρα και μία στην Καστοριά, σε ένα βιωματικό θερινό σχολείο ιστορικής συνείδησης που διοργανώθηκε από τη γερμανική οργάνωση «Δράση για Συμφιλίωση- Υπηρεσίες για την Ειρήνη» (ASF). «Σε μία εποχή που ανθεί ξανά ο ακραίος και εξτρεμιστικός λόγος οφείλουμε να αντισταθούμε και να ορθώσουμε ανάστημα και λόγο με τέτοιες πρωτοβουλίες απέναντι στην πρόκληση που δημιουργείται στους κόλπους της ευρωπαϊκής κοινωνίας», επισημαίνει η κα Σουλτάνα Ζορπίδου, διοργανώτρια του προγράμματος από ελληνικής πλευράς. Η Ελληνίδα αρχαιολόγος-πολιτισμολόγος θεωρεί πως υπάρχει «μια ανισορροπία μέχρι στιγμής ανάμεσα στην ελληνική και τη γερμανική μνήμη. Είναι πολλά και σύνθετα τα ζητήματα που απορρέουν από αυτήν την ανισορροπία», και σκοπεύει με αυτήν την προσπάθεια να συμβάλλει στη δημιουργία μίας νέας ελληνογερμανικής ατζέντας από αυτήν που κυριάρχησε τα τελευταία χρόνια.

Σύσφιξη των σχέσεων

«Διαπίστωσα ότι υπήρξε έντονη διαφορά με την πρώτη επίσκεψη. Οι πολίτες μας υποστήριξαν στις δραστηριότητες μας και ήταν πολύ εγκάρδιοι. Δεν υπήρχε ο σκεπτικισμός της πρώτης φοράς», δήλωσε μιλώντας στη Deutsche Welle η Χάνα Λιχτενβάγκνερ, μία εκ των ομαδαρχών του σχολείου από την Αυστρία. Στην Κλεισούρα κατά τη διάρκεια του σχολείου πραγματοποιήθηκε μνημόσυνο για τους σφαγιασθέντες με την παρουσία των κατοίκων του χωριού. Πολλοί μάλιστα από αυτούς υπήρξαν μετανάστες στη Γερμανία. «Όταν κατέθεσα το στεφάνι στο μνημείο, είδα τις ηλικίες των παιδιών που σφαγιάστηκαν.. ενός, δύο ετών..ανατρίχιασα και με έπιασαν τα κλάματα», λέει χαρακτηριστικά η νεαρή εθελόντρια της ASF από την Αυστρία. Σε σύγκριση με συμμετοχές της σε ανάλογα θερινά σχολεία στη Γερμανία, όπως αναφέρει, σε αυτό υπάρχει διαφοροποίηση: «Η διεθνικότητα  της ομάδας έκανε αίσθηση στον τόπο και μας έφερε πολύ κοντά στους ντόπιους. Επίσης, στη Γερμανία επισκεπτόμαστε μουσεία, μνημεία μνήμης, εδώ είναι οι άνθρωποι που μαρτυρούν τα γεγονότα». Οι εργασίες του σχολείου περιλάμβαναν εκτός από την ιστορική επεξεργασία των γεγονότων με τη βοήθεια των ντόπιων, την επαφή με την ελληνική παραδοσιακή μουσική και το σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο με ταινίες που έχουν σχέση με την περίοδο της Κατοχής.

Ιδιαίτερες πτυχές  

Αρκετές οι μοναδικότητες που αναδείχθηκαν από την επαφή των συμμετεχόντων με τους ντόπιους κατοίκους. «Γνώρισα ένα άνθρωπο 96 χρονών που ήταν είκοσι  κατά τη σφαγή στην Κλεισούρα. Μάλιστα είχε ζήσει στη Γερμανία. Με εντυπωσίασε το γεγονός ότι παρ’όλα τα γενόνότα που έζησε είχε μια πολύ αισιόδοξη στάση στη ζωή», επεσήμανε ο Αντώνης Τζανακάκης, εκπαιδευτικός που συμμετείχε στο πρόγραμμα, συνεχίζοντας «Άκουσα προσωπικές μαρτυρίες για το πως συνέχισαν τη ζωή τους οι αντάρτες που είχαν φύγει από την Κλεισούρα και την ιστορία μιας Εβραιοπούλας που με εντυπωσίασε. Είχε γράψει στον τοίχο του σπιτιού της ελληνίδας φίλης της, πριν μεταφερθεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ένα σημείωμα το οποίο αυτή κράτησε ανέπαφο κατά τη διάρκεια των χρόνων όσες ανακαινίσεις κι αν έκανε». Ο ίδιος πιστεύει πως τέτοιες πρωτοβουλίες βοηθούν «να λύνεις απορίες που δε λύνονται στα εύκολα στα βιβλία» και ειδικά «να αποκαθίσταται η ιστορία σε μια εποχή χαλαρών συνειδήσεων, συμβάλλοντας στη δημοκρατική συνείδηση των νέων στην ενοποιημένη Ευρώπη και αυτό να λειτουργεί σαν συνδετικός κρίκος μεταξύ τους».

Στο πρόγραμμα συμμετείχαν και άτομα από την Κλεισούρα που αν και γνώριζαν τα γεγονότα του τόπου τους εντυπωσιάστηκαν από την πρόσληψη που είχαν οι συμμετέχοντες από άλλες χώρες. O Πάουλ Γκόιχεν, φοιτητής Μαθηματικών στο Άαχεν εξεπλάγην από έναν κάτοικο της Κλεισούρας: «Μου εξέφρασε την άποψη ότι τη σφαγή την προκάλεσαν οι προβοκάτσιες των ανταρτών, κάτι που δεν περίμενα ν'ακούσω», τόνισε συνεχίζοντας «Κανένας δε μου επιτέθηκε, δε δέχτηκα καμία φραστική επίθεση επειδή είμαι Γερμανός. Όλοι ήταν πολύ φιλικοί και μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση».

Η ιστορία  μπορεί να αποτυπωθεί με διάφορους τρόπους και οι εργασίες του σχολείου έδειξαν ότι πρέπει να μελετάται πολύπλευρα. «Δε θεωρώ υγιές αυτό που γίνεται με την ιστορία. Θα έπρεπε να δίνεται σημασία όχι μόνο στα γεγονότα και στους αριθμούς αλλά περισσότερο στις προσωπικές βιωματικές ιστορίες των ανθρώπων», τονίζει ο 23χρονος κοινωνικός επιστήμονας Αρνόν Σακέντ από το Ισραήλ. «Δε μου αρέσει η μονόπλευρη  συναισθηματική παρουσίαση του λαού μου μου ως θύμα και της Γερμανίας ως θύτη. Μπορούμε να δούμε και άλλες θετικές πλευρές της ιστορίας όπου υπήρξε ειρηνική αλληλεπίδραση των διαφορετικών πολιτισμών, οι οποίες όμως αποσιωπώνται», είπε ο νεαρός Εβραίος που σπουδάζει στο Βερολίνο και βρήκε πολλές ομοιότητες στον τρόπο αποτύπωσης της μνήμης των φρικτών γεγονότων από τους ντόπιους με τη δική του οικογένεια.

Επόμενα βήματα

Μία από τις ομάδες εργασίας του θερινού σχολείου επεξεργάστηκε τις ιστορικές αναφορές για την κοινότητα των Εβραίων της Καστοριάς και οι περισσότεροι συμμετέχοντες πήραν συνεντεύξεις από τους κατοίκους της Κλεισούρας, στις οποίες αποτυπώνεται το χθες και το σήμερα του αιματοβαμμένου χωριού. Τα αποτελέσματα του σχολείου θα παρουσιαστούν το Νοέμβριο στη Γερμανία και αναμένονται ανακοινώσεις για την περαιτέρω αξιοποίηση τους. Αυτό που είναι σχεδόν έτοιμο είναι μία ηλεκτρονική εφαρμογή για κινητά τηλέφωνα, στην οποία μέσω μίας ψηφιακής βαλίτσας θα μπορεί κάποιος μέσω των αντικειμένων και των τόπων που αποτυπώνονται να ταξιδέψει στην πάλαι ποτέ ζωντανή εβραϊκή κοινότητα της Καστοριάς. Ένα ταξίδι μνήμης σε ένα παρελθόν που δεν πρέπει να ξεχαστεί, ώστε «Ποτέ ξανά» να μην το ζήσουμε.

Διογένης Δημητρακόπουλος