Εκεί που το γυναικείο μοιρολόι είναι επάγγελμα

Όταν η φωτογράφος Ιωάννα Σακελλαράκη έχασε τον πατέρα της, επέστρεψε στην Ελλάδα από το Λονδίνο, όπου ζει και εργάζεται. Ήθελε να επεξεργαστεί μέσα της την απώλεια και να περάσει χρόνο με τη μητέρα της. Σε μια προσπάθεια να κατανοήσει την προσωπική διαδικασία του πένθους, ήρθε σε επαφή με τα παραδοσιακά ελληνικά τελετουργικά που έχουν να κάνουν με τον θάνατο. Έτσι έφτασε στα μοιρολόγια και έμαθε για μια ομάδα ηλικιωμένων γυναικών σε απομακρυσμένα χωριά της Πελοποννήσου που εξακολουθούν να έχουν το μοιρολόι ως επάγγελμα.

Το μακραίωνο ελληνικό μοιρολόι

Οι γυναίκες αυτές είναι οι γνωστές μοιρολογίστρες. Τους ζητάται να πουν τραγούδια του θρήνου σε κηδείες και με τον δικό τους τρόπο να καθοδηγήσουν την οικογένεια και τους φίλους του θανόντος στα περίπλοκα τελετουργικά της ελληνικής παράδοσης. Οι μοιρολογίστρες καλούνται με αμοιβή να θρηνήσουν πρόσωπα που δεν γνωρίζουν καν. Αυτό ακριβώς έκαναν και άλλες γυναίκες στα ίδια μέρη αιώνες πριν. Η νεαρή φωτογράφος γοητεύτηκε από την ιστορία τους και θέλησε μέσα από τον φωτογραφικό φακό να ακολουθήσει τα βήματά τους. Με τη βοήθεια μιας υποτροφίας της Royal Royal Photographic Society του Λονδίνου ταξίδεψε σε απομακρυσμένα χωριά για να γνωρίσει αυτές τις γηραιές κυρίες και το ιδιαίτερο επάγγελμά τους. Στο φωτογραφικό πρότζεκτ με τίτλο «The Truth is in the Soils» (Η αλήθεια βρίσκεται στη γη) εστιάζει στη ζωή δέκα μαυροφορεμένων γυναικών που ασχολούνται με το μοιρολόι. Οι φωτογραφίες της παρουσιάστηκαν πρόσφατα σε έκθεση στο Βερολίνο στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Μήνα Φωτογραφίας.

Οι μοιρολογίστρες της Μάνης βλέπουν τη δουλειά τους ως λειτούργημα, βοηθώντας οικογένειες να συνοδεύσουν τον νεκρό στο τελευταίο του ταξίδι προς τη μετά θάνατον ζωή. «Τα μοιρολόγια προέρχονται από μια μακρά παράδοση και αποτελούν ένα είδος προφορικού αυτοσχεδιασμού» ανέφερε στη DW η Ιωάννα Σακελλαράκη, η οποία εκπονεί αυτό το διάστημα διδακτορική διατριβή. Η ίδια παρατηρεί ότι οι οικογένειες των νεκρών με χαρά πλήρωναν τις μοιρολογίστρες, έμοιαζε με ένα είδος συλλογικού αποχαιρετισμού στον άνθρωπο που φεύγει από τη ζωή.Η παράδοση του μοιρολογιού έχει τις ρίζες της στην αρχαία τραγωδία, όπου ο χορός συχνά συνόδευε μουσικά τον θρήνο. Μέσα στους αιώνες το επάγγελμα αυτό έγινε αποκλειστικότητα των γυναικών.

Περί της λατρείας των νεκρών στον κόσμο

Επαγγελματίες του θρήνου απαντώνται όμως και στην αρχαία Αίγυπτο, όπου δύο γυναίκες υποδύονταν τις θεές Ίσιδα και Νέφθυδα, οι οποίες προετοίμαζαν τους νεκρούς για την αιώνια κάθοδο. Επαγγελματίες του πένθους υπάρχουν μέχρι σήμερα και σε άλλες γωνιές του πλανήτη και διαφέρουν ανάλογα με το πολιτιστικό πλαίσιο. Στη Γερμανία για παράδειγμα, στις κηδείες που δεν γίνονται σε εκκλησία επαγγελματίες αναλαμβάνουν να εκφωνήσουν επικήδειους. Σε περιοχές της Αφρικής επαγγελματίες καλούνται επίσης για να κλάψουν τον νεκρό. Στο Ρατζαστάν της Ινδίας γυναίκες από τις κατώτερες κάστες θρηνούν τον νεκρό, διότι δεν επιτρέπεται στα μέλη της οικογένειάς του να κλάψουν-για λόγους ταξικής ανωτερότητας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Κίνα, όπου και εκεί η παράδοση του επαγγελματικού θρήνου χάνεται στην εποχή της δυναστείας των Χαν. Το «κινεζικό μοιρολόι» απαγορεύτηκε κατά τη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ωστόσο αναβίωση. Πέρα όμως από δάκρυα πένθους στην Κίνα το τελετουργικό συνοδεύεται και από μικρές θεατρικές παραστάσεις για να ελαφρύνουν το κλίμα, όσο είναι δυνατό.

Στοιχεία θεατρικότητας

Έντονα στοιχεία θεατρικότητας έχουν και τα μοιρολόγια της Μάνης. Οι μοιρολογίστρες δεν χτυπιούνται μεν στο πάτωμα με δάκρυα, όπως στην Κίνα, αλλά ντύνονται με μαύρα και φορούν περίτεχνα, κεντημένα πέπλα, που από μόνα τους έχουν έντονο το θεατρικό στοιχείο. Οι γυναίκες μοιάζουν με απεσταλμένες του θανάτου. «Πρέπει να μοιάζουν έτσι και να παίζουν με έναν συγκεκριμένο τρόπο», εξηγεί η Ιωάννα Σακελλαράκη. Σύμφωνα με τη φωτογράφο, όλο αυτό ενέχει το στοιχείο της κάθαρσης, η οποία συνδέεται με το συγκεκριμένο τελετουργικό.

Σε καιρούς πανδημίας η έννοια του πένθους και του θρήνου έχει πάρει άλλες διαστάσεις, αν αναλογιστεί κανείς ότι και οι κηδείες πλέον υπόκεινται σε αυστηρούς κανόνες για παρουσία μικρού αριθμού προσώπων. Ανεξάρτητα πάντως από την πανδημία η τέχνη του μοιρολογιού και το επάγγελμα «μοιρολογίστρα» απειλείται με εξαφάνιση στη Μάνη. Οι περισσότερες γυναίκες, τις οποίες φωτογράφισε η Ιωάννα Σακελλαράκη είναι γύρω στα 100. Οι νεότερες γενιές δεν θέλουν τα συνεχίσουν το επάγγελμά τους. Τα τραγούδια τους όμως θα συνεχίσουν να τραγουδιούνται.

Σάρα Χουτσάλ

Επιμέλεια: Δήμητρα Κυρανούδη