Τα ξεχασμένα θύματα καταναγκαστικής εργασίας των ναζί

Όταν πέθανε η θεία της, η Χάνα Σ. ήταν οκτώ ετών, σε πολύ μικρή ηλικία για να καταλάβει τι είχε συμβεί στην αδελφή της γιαγιάς της. Η Χάνα ήταν μεταξύ των 13 εκατομμυρίων ανθρώπων- ανδρών, γυναικών και παιδιών- που υποχρεώνονταν σε καταναγκαστική εργασία στη ναζιστική Γερμανία. Πολλοί από αυτούς απελάθηκαν από τις χώρες τους όταν αυτές πέρασαν στην κατοχή των ναζί και στάλθηκαν στο Γερμανικό Ράιχ, όπου και εξαναγκάστηκαν σε σκληρή εργασία.

Ένα «κενό» στην ιστορία της οικογένειας

«Έμαθα για την τύχη της προ-θείας μου μάλλον τυχαία», λέει η Χάνα Σ., η οποία κατάγεται από τη Λευκορωσία και δεν επιθυμεί να αναφέρει το πλήρες όνομά της. Τη συναντάμε στο Βερολίνο, όπου περνάει τις καλοκαιρινές της διακοπές παρακολουθώντας ένα σεμινάριο με θέμα τη ναζιστική καταναγκαστική εργασία. «Στην οικογένειά μου μιλούσαμε ελάχιστα γι' αυτό», λέει η ζωηρή γυναίκα με τα μακριά καστανά μαλλιά. «Και νομίζω ότι αυτό είναι ένα μεγάλο κρίμα». Οι πληροφορίες που έχει η Χάνα για τη θεία της είναι αντίστοιχα λιγοστές. «Εκεί υπάρχει ένα κενό στην οικογενειακή μου ιστορία», λέει.

Η Χάνα γνωρίζει μόνο ότι η προ-θεία της έψηνε ψωμί. Ελπίζει όμως να μάθει περισσότερα μια μέρα. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους για τους οποίους ήρθε στο Κέντρο Τεκμηρίωσης για τη Ναζιστική Καταναγκαστική Εργασία του Βερολίνου. Εδώ συμμετέχει σε ένα δεκαήμερο σεμινάριο που διοργανώνει η Υπηρεσία Δράσης Συμφιλίωσης για την Ειρήνη και ενημερώνεται λεπτομερώς για τη ναζιστική καταναγκαστική εργασία. Εκτός από εκείνη υπάρχουν πέντε ακόμη συμμετέχοντες που κατάγονται από τη Λευκορωσία. «Είναι ένα θέμα που με συγκινεί, όμως είναι και συναισθηματικά εξαντλητικό», λέει η 30χρονη, η οποία σήμερα εργάζεται ως δασκάλα. Στο μέλλον θέλει να ερευνήσει ακόμη περισσότερο τα σχετικά αρχεία.

Στρατώνες ως καταλύματα

Καθώς μιλάει, η Χάνα κοιτάζει τους γυμνούς τοίχους ενός στρατοπέδου όπου στεγάζονταν οι εργάτες κατά τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου. Αποτελεί μέρος ενός πρώην στρατοπέδου που χτίστηκε το 1943 και τώρα λειτουργεί ως αυθεντικός τόπος μνήμης στους χώρους του Κέντρου Τεκμηρίωσης για τη Ναζιστική Καταναγκαστική Εργασία.

Το δέντρο που φαίνεται μπροστά από το παράθυρο υπήρχε ήδη εκείνη την εποχή, όπως και τα γύρω σπίτια, από τα οποία οι κάτοικοι είχαν θέα στο στρατόπεδο. Μπορούσαν να βλέπουν πώς οι υποχρεωμένοι σε καταναγκαστική εργασία πήγαιναν στα εργοστάσια νωρίς το πρωί και επέστρεφαν το βράδυ. Με λίγη σκέψη μπορεί κανείς να φανταστεί τον εγκλεισμό, το κρύο και τις τραγικές συνθήκες υγιεινής στους στρατώνες, για τις οποίες πολλοί μάρτυρες μίλησαν αργότερα. Δεν υπήρχε καμία ιδιωτικότητα, ούτε καν στον χώρο με τις τουαλέτες στο τέλος του διαδρόμου.

«Ένα στρατόπεδο σε κάθε γωνία»

Το παράδειγμα του Βερολίνου, της πρωτεύουσας του τότε Ράιχ, δίνει μια αρκετά καλή εικόνα της έκτασης της καταναγκαστικής εργασίας επί ναζιστικού καθεστώτος. Το Βερολίνο δεν ήταν μόνο το κέντρο εξουσίας των εθνικοσοσιαλιστών, αλλά και η έδρα μεγάλων εξοπλιστικών και βιομηχανικών εταιρειών. Αυτές είχαν μεγάλη ζήτηση για εργατικό δυναμικό, ιδίως λόγω του ότι πολλοί Γερμανοί βρίσκονταν στο μέτωπο.

Μόνο στο Βερολίνο, περίπου μισό εκατομμύριο άνδρες, γυναίκες, ακόμη και παιδιά εξαναγκάστηκαν να εργαστούν. «Καταναγκαστική εργασία υπήρχε παντού στο Βερολίνο», εξηγεί ο ιστορικός Ρόλαντ Μπόρκερς, ερευνητής στο Κέντρο Τεκμηρίωσης για τη Ναζιστική Καταναγκαστική Εργασία. «Σε κάθε γωνία υπήρχε και ένα στρατόπεδο». Στο σημερινό αστικό τοπίο, σχεδόν τίποτα από αυτά δεν φαίνεται.

Μια βάση δεδομένων που διαρκώς μεγαλώνει

Οι ιστορικοί εκτιμούν ότι στο Βερολίνο υπήρχαν περίπου 3.000 στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Εκτός από τους απλούς στρατώνες, ως συλλογικά καταλύματα χρησίμευαν και αποθήκες, σοφίτες ή ιδιωτικά διαμερίσματα χρησίμευαν επίσης ως συλλογικά καταλύματα. 2.000 από αυτά έχουν ήδη καταγραφεί σε μια δημόσια βάση πληροφοριών, την οποία ο Μπόρκερς τροφοδοτεί τακτικά με νέα δεδομένα. «Συνεχώς βρίσκουμε νέα στρατόπεδα», αναφέρει.

Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής εποχής κάθε εταιρεία μπορούσε να ζητήσει εργάτες, από ένα μεγάλο εργοστάσιο όπλων μέχρι τον φούρνο της γειτονιάς. «Μπορούσε κανείς να πάει στο γραφείο ευρέσεως εργασίας, να εξηγήσει τις ανάγκες του και να πείσει τους αρμόδιους ότι η επιχείρησή του είναι σημαντική», εξηγεί ο Μπόρκερς..

Η σκοπιά των θυμάτων

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο το θέμα της ναζιστικής καταναγκαστικής εργασίας έτυχε ελάχιστης προσοχής, για πολλά χρόνια. Μόλις στα μέσα της δεκαετίας του 1980 ξεκίνησαν οι πρώτες έρευνες, που συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Ορισμένες πτυχές παραμένουν ακόμη άγνωστες, όπως τονίζει ο Μπόρκερς, ιδίως όσον αφορά τη σκοπιά και τις εμπειρίες των θυμάτων. Η Χάνα έχει γνωρίζει πολλές οικογένειες που, όπως και η δική της, δεν θίγουν πολύ το εν λόγω ζήτημα, συχνά λόγω ντροπής. Η ίδια θεωρεί ιδιαιτέρως σημαντικό να ασχοληθεί με το θέμα της ναζιστικής καταναγκαστικής εργασίας, «ώστε τέτοιες φρικαλεότητες να μην επαναληφθούν ποτέ στο μέλλον».

Επιμέλεια: Γιώργος Πασσάς