Τουρκία: «Φίμωτρο» στην τέχνη και τον πολιτισμό

Ακόμη και η μεγαλύτερη ντίβα της τουρκικής ποπ μουσικής, η Σεζέν Ακσού, γνωστή με το παρατσούκλι «το μικρό σπουργίτι», δεν αποφεύγει τα μπλεξίματα με την λογοκρισία στη γειτονική Τουρκία. Στις 30 Δεκεμβρίου η Ακσού είχε ανεβάσει στο YouTube το τραγούδι της «Şahane Bir Şey Yaşamak» («Η ζωή είναι υπέροχη»), στο οποίο περιλαμβάνεται και ένας διαμφισβητούμενος στίχος: «Χαιρετίσματα στους αμαθείς, τον Αδάμ και την Εύα». Φανατικοί εθνικιστές και ισλαμιστές άρχισαν να την κατηγορούν ότι «προσβάλλει τις θρησκευτικές αξίες του έθνους».

Ακόμη και ο πρόεδρος της Τουρκίας παρενέβη στη δημόσια συζήτηση και μάλιστα λίγο μετά την παραδοσιακή προσευχή της Παρασκευής. Χωρίς να κατονομάσει την Ακσού, προειδοποίησε ότι «κανείς δεν τολμά να προσβάλλει τον προφήτη Αδάμ. Αν κανείς το τολμήσει, πρέπει να του κόψουμε του γλώσσα». Παράλληλα η κρατική θρησκευτική αρχή Diaynet εξέδωσε επικριτική ανακοίνωση, στην οποία προειδοποιεί ότι κάθε επιπόλαιος χαρακτηρισμός για μία θρησκευτική προσωπικότητα μπορεί να εκληφθεί ως «ασεβής πράξη». Όλα αυτά για ένα τραγούδι που έχει ήδη κυκλοφορήσει πριν από πέντε χρόνια.

Απαγορεύονται οι αναφορές στην ...φτώχεια

Ήταν το πιο πρόσφατο, αλλά όχι το μοναδικό κρούσμα αυταρχισμού απέναντι στην τέχνη τα τελευταία χρόνια.Η συγγραφέας Σεμά Καϊγκουσούζ λέει ότι έχει αναπτύξει μία δική της τεχνική για να εκφράζεται ελεύθερα: τοποθετεί τη δράση και τους ήρωές της σε ένα περιβάλλον που η ίδια έχει επινοήσει και σε ένα διαχρονικό πλαίσιο, ενώ πολλές φορές καταφεύγει σε μεταφορές. «Ελευθερία της γνώμης δεν υπάρχει», λέει η Καϊγκουσούζ. «Για πολιτική ας μην μιλήσουμε. Δεν επιτρέπεται να αναφέρεις ούτε καν ότι υπάρχει φτώχεια. Αν το κάνεις, αν ασκήσεις κριτική όπως κάνει κάθε πολίτης, μπορεί να σε συλλάβουν αμέσως».

Κρατική λογοκρισία; Ούτε καν, λέει ο ζωγράφος και γλύπτης Ερντίν Μπαμπάτ. Κατά την άποψή του, αυτό που αφοπλίζει τους καλλιτέχνες είναι η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, το δυσβάσταχτο κοινωνικό κλίμα. «Δεν υπάρχει κάποια οργανωμένη Αρχή Λογοκρισίας ή κάτι τέτοιο», λέει ο τούρκος καλλιτέχνης. «Αλλά η πίεση οδηγεί στην αυτολογοκρισία. Πριν λίγα χρόνια ένας φίλος συμμετείχε σε έκθεση σύγχρονης τέχνης στην Κωνσταντινούπολη, με ένα γλυπτό που απεικόνιζε έναν οθωμανό σουλτάνο. Του επιτέθηκαν, τον χτυπούσαν με μπαστούνια, μόνο που δεν τον λιντσάρανε...»

Η αφαιρετική απεικόνιση ενός σουλτάνου θεωρείται κριτική προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία, για την οποία οφείλει κανείς να είναι υπερήφανος, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή της ιστορίας. Αλλά και ο ίδιος ο Μπαμπάτ αντιμετώπισε προβλήματα με τις αρχές. Πρόσφατα μία έκθεσή του ακυρώθηκε την τελευταία στιγμή, με την αιτιολογία ότι περιλαμβάνει «σεξιστικά» αντικείμενα. Ο λόγος για μία σειρά γυμνών, που όμως απεικόνιζαν αφαιρετικές μορφές και δεν είχαν πορνογραφικό χαρακτήρα. Τελικά ο Μπαμπάτ εγκαινίασε την έκθεσή του στην ...Αυστρία. Ο ίδιος δηλώνει σήμερα ότι «στην Τουρκία η κοινωνία δεν είναι έτοιμη να αποδεχθεί την σύγχρονη τέχνη».

Ζωντανές οι μνήμες από το πάρκο Γκεζί

Κι όμως, μέχρι πριν από λίγα χρόνια όλοι πίστευαν ότι, τουλάχιστον στην Κωνσταντινούπολη, η καλλιτεχνική σκηνή βρισκόταν σε πλήρη ακμή. Όλα τελείωσαν με τη βίαιη καταστολή των διαδηλώσεων στο πάρκο Γκεζί, το 2013. Μετά από τις αιματηρές ταραχές πολλοί καλλιτέχνες απλώς παρέλυσαν. «Οι κινητοποιήσεις στο πάρκο Γκεζί είναι πολυ σημαντικές για μένα», λέει ο ζωγράφος Ερντίν Μπαμπάτ. «Επηρεάζουν τα έργα μου, που περιλαμβάνει και πορτρέτα νεαρών μασκοφόρων. Αλλά όλα τελείωσαν με μία τεράστια απογοήτευση. Εγώ δεν μπορούσα να δουλέψω για δύο χρόνια, το ίδιο συνέβη με πολλούς άλλους καλλιτέχνες...»

Δεν πρόλαβε να συνέλθει η καλλιτεχνική σκηνή από την οδυνηρή εμπειρία του 2013 και ακολούθησε ένα ακόμη χτύπημα μετά την απόπειρα πραξικοπήματος το 2016. Οι πιέσεις εντάθηκαν, ιδιαίτερα για εκείνους που προωθούν την καλλιτεχνική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σύλληψη του μαικήνα Οσμάν Καβαλά, που είχε δημιουργήσει το ίδρυμα Anadolu Kültür. Όπως λέει η βίντεο-καλλιτέχνις Ζεϊνό Πεκουνλού «Ο εκφοβισμός δεν απευθύνεται στους καλλιτέχνες, αλλά σε εκείνους που τους χρηματοδοτούν και θεσπίζουν προγράμματα, όπως το ίδρυμα Anadolu Kültür. Όλα αυτά έχουν τεράστιες επιπτώσεις...»

Ούβε Λουμπ (ARD)

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου