80 χρόνια από την «Επιχείρηση Βαλκυρία»

20 Ιουλίου 1944, 12:42 μμ: Μία βόμβα εκρήγνυται στο «Λημέρι του Λύκου» (“Wolfsschanze”), το καταφύγιο του Χίτλερ στην Ανατολική Πρωσία. Η βόμβα είχε τοποθετηθεί από τον Κλάους φον Στάουφενμπεργκ, επικεφαλής του γενικού στρατηγείου των δυνάμεων εσωτερικού της Βέρμαχτ, με στόχο να σκοτώσει τον Χίτλερ. Ο Στάουφενμπεργκ, που είχε υπάρξει ένθερμος εθνικοσοσιαλιστής, δεν έβλεπε πλέον καμία άλλη λύση πέρα από το να δολοφονήσει τον δικτάτορα. «Δεν μένει τίποτα άλλο πέρα από το να τον σκοτώσουμε», είχε πει λίγες ημέρες πριν από την απόπειρα δολοφονίας σε έναν από τους πιο στενούς συνεργάτες του.

Ο Στάουφενμπεργκ δεν είχε αναλάβει μονάχα τη δολοφονία του Χίτλερ, αλλά είχε οργανώσει και ολόκληρη απόπειρα πραξικοπήματος σε συνεργασία με διάφορες επιφανείς προσωπικότητες των συντηρητικών κύκλων, όπως υψηλόβαθμους αξιωματικούς του στρατού, διπλωμάτες και κρατικούς αξιωματούχους.

Λίγο πριν από την έκρηξη της βόμβας ο συνταγματάρχης εγκατέλειψε το καταφύγιο του Χίτλερ και ταξίδεψε στο Βερολίνο, θεωρώντας πως ο Φύρερ είναι πλέον νεκρός. Εκεί θέτει σε λειτουργία την «Επιχείρηση Βαλκυρία», ένα σχέδιο της Βέρμαχτ που αρχικά προβλεπόταν να τεθεί σε εφαρμογή για την κατάπνιξη μίας πιθανής εξέγερσης. Οι συνωμότες, οι οποίοι είχαν καταλάβει σημαντικές θέσεις του εθνικοσοσιαλιστικού κρατικού μηχανισμού, σκόπευαν να θέσουν σε εφαρμογή τη «Βαλκυρία» προκειμένου να ανατρέψουν τον Χίτλερ οι ίδιοι.

Η άρνηση του Ρόμελ

Ο Χίτλερ όμως γλιτώνει με ελαφρά τραύματα – το ωστικό κύμα της έκρηξης περιορίζεται από το βαρύ δρύινο τραπέζι και τα παράθυρα του καταφυγίου, τα οποία ήταν ορθάνοιχτα λόγω της αφόρητης ζέστης. Η ανατροπή του καθεστώτος όμως παρέμενε ακόμη εφικτή – αρκεί όλοι οι εμπλεκόμενοι να είχαν προχωρήσει τη «Βαλκυρία» μέχρι τέλους.

Κατά την εφαρμογή του σχεδίου όμως υπήρξαν λάθη, καθυστερήσεις και ενδοιασμοί. Επιπλέον, ορισμένοι από τους συνωμότες λύγησαν στην πίεση του να γίνουν αντιληπτοί και τελικά είτε παρέμειναν αδρανείς είτε αποφάσισαν ακόμα και να αλλάξουν στρατόπεδο.

Μέχρι το βράδυ το σχέδιο ανατροπής του χιτλερικού καθεστώτος έχει καταρρεύσει. Σε ραδιοφωνικό του διάγγελμα ο Χίτλερ απευθύνεται στον λαό λέγοντας πως ήταν «γραφτό» να σωθεί. Τόσο ο Στάουφενμπεργκ όσο και άλλοι συνωμότες συλλαμβάνονται και εκτελούνται λίγες ώρες αργότερα. Συνολικά σκοτώνονται περίπου 200 αντιστασιακοί.

Ο ιστορικός Βόλφγκανγκ Μπεντς αποδίδει την αποτυχία του σχεδίου κυρίως στο γεγονός ότι «δεν συμμετείχε τελικά κανένας από τους κορυφαίους επικεφαλής των ενόπλων δυνάμεων», όπως για παράδειγμα ο στρατάρχης Έρβιν Ρόμελ. «Τουλάχιστον ένας εξ αυτών έπρεπε να είχε ηγηθεί του σχεδίου, ώστε ο λαός να πει: “Αχά, ώστε και ο Ρόμελ θεωρεί πως ο Χίτλερ είναι εγκληματίας”».

Ένα ισχυρό σύμβολο

Παρά την αποτυχία του, το σχέδιο της 20ής Ιουλίου 1944 έγινε ένα ισχυρό σύμβολο της αντίστασης εναντίον του Χίτλερ.

Μάλιστα, λίγες ημέρες πριν, ο Χένινγκ φον Τρέσκοφ, ένας εκ των συνωμοτών, είχε διαπιστώσει πως το ζήτημα πλέον δεν είναι οπωσδήποτε η επιτυχής ανατροπή του καθεστώτος, «αλλά το να προβεί το γερμανικό αντιστασιακό κίνημα σε μία αποφασιστική ενέργεια ενώπιον του κόσμου και της ιστορίας, με κίνδυνο της ζωής των συμμετεχόντων».

Στο παρελθόν είχαν υπάρξει και άλλες αντιστασιακές δράσεις, όπως η απόπειρα του ξυλουργού Γκέοργκ Έζλερ να δολοφονήσει τον Χίτλερ με μία αυτοσχέδια βόμβα ή οι αντιναζιστικές προκηρύξεις της ομάδας Λευκό Ρόδο. Ενέργειες οι οποίες αργότερα επισκιάστηκαν από «την καθυστερημένη, για να μην πούμε υπερβολικά καθυστερημένη, αντίσταση της συντηρητικής ελίτ», όπως αναφέρει ο Βόλφγκανκ Μπεντς.

«Κανείς τους δεν ενδιαφερόταν για το Ολοκαύτωμα»

Για αρκετό καιρό μετά τη λήξη του πολέμου όσοι οργάνωσαν το σχέδιο θεωρούνταν προδότες. Μονάχα αρκετά αργότερα αναγνωρίστηκαν ως ήρωες, και πλέον τα ονόματά τους έχουν δοθεί σε δρόμους, σχολεία και στρατώνες, ενώ γίνονται διάφορες εκδηλώσεις προς τιμήν τους – τα δημόσια κτήρια σημαιοστολίζονται και ο γερμανικός στρατός τιμά τη μνήμη του Στάουφενμπεργκ και των συνεργατών του.

Υπάρχουν όμως και αρκετοί που επικρίνουν τους συνωμότες. Ο Τόμας Κάρλαουφ, συγγραφέας της βιογραφίας του Στάουφενμπεργκ, αναφέρει πως το σχέδιο για την ανατροπή του χιτλερικού καθεστώτος προέκυψε μόλις το καλοκαίρι του 1944, λίγο μετά την απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία. Το 1940 ο Στάουφενμπεργκ εξέφραζε τον ενθουσιασμό του για τις νίκες του γερμανικού στρατού στην Πολωνία και τη Γαλλία. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Μπεντς, «το Ολοκαύτωμα ούτε που τους ενδιέφερε». Η ανατροπή του καθεστώτος σχεδιάστηκε όταν η ήττα της Γερμανίας στον πόλεμο έμοιαζε προ των πυλών και στόχος των συνωμοτών ήταν «να διασώσουν ό,τι μπορούσαν».

Σύμφωνα δε με τον ιστορικό Γιοχάνες Χίρτερ, ο Στάουφενμπεργκ δεν ήταν δημοκράτης. Σε περίπτωση που το πραξικόπημα στεφόταν με επιτυχία, σκόπευε να ακολουθήσει έναν αυταρχικό τρόπο διακυβέρνησης: «Η Γερμανία θα επέστρεφε και πάλι στο κράτος δικαίου – αλλά οι πρωταγωνιστές της 20ής Ιουλίου δεν σχεδίαζαν μία δημοκρατία στη βάση του Συντάγματος, όπως αυτή που γνωρίζουμε σήμερα.

Οι ήρωες της αντίστασης εναντίον του ναζισμού

Όταν οι Γερμανοί σκέφτονται σήμερα την αντίσταση ενάντια στον εθνικοσοσιαλισμό, τα γεγονότα της 20ής Ιουλίου 1944 είναι τα πρώτα που τους έρχονται στο μυαλό. Ο Κλάους φον Στάουφενμπεργκ έγινε έτσι το πρόσωπο της αντίστασης.

Πέραν αυτού όμως υπήρχαν και πολλοί άλλοι ήρωες και ηρωίδες που όρθωσαν το ανάστημά τους απέναντι στην τρομοκρατία του ναζιστικού καθεστώτος – Εβραίοι, κομμουνιστές, κληρικοί, καλλιτέχνες, αντάρτες. Και σίγουρα και άνθρωποι που αντιστάθηκαν σιωπηλά και οι πράξεις των οποίων, εν αντιθέσει με την απόπειρα της 20ής Ιουλίου, έχουν σήμερα ξεχαστεί.

Επιμέλεια: Γιώργος Πασσάς