Ο πόλεμος στη σκιά του Εθνικού Διχασμού

Το ζήτημα της ευθύνης για το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου θεωρούνταν για πολλά χρόνια ξεκαθαρισμένο στην Ελλάδα. Άλλωστε η χώρα συνυπέγραψε το 1919 τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, η οποία απέδωσε στη Γερμανία και τους συμμάχους της την αποκλειστική ευθύνη. Ωστόσο, το τελευταίο διάστημα εκφράζονται και διαφοροποιημένες απόψεις για το συγκεκριμένο ζήτημα, ακόμη κι αν αυτές δεν θέτουν εν αμφιβόλω την κύρια ευθύνη των δυνάμεων του Άξονα.

Ο καθηγητής Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Θάνος Βερέμης εκτιμά ότι: «Ήταν το μεγάλο λάθος της Γερμανίας κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο να προκαλέσει τη ρήξη, ενώ θα μπορούσε αντίθετα να περιοριστεί στη μεγάλη της οικονομική ανάπτυξη και να κυριαρχήσει οικονομικά στην Ευρώπη χωρίς σύγκρουση. Ήταν η ανερχόμενη οικονομική δύναμη έτσι κι αλλιώς. Μάλλον η Αγγλία προτιμούσε τη σύγκρουση τότε και βεβαίως την Αγγλία τη βοήθησε περισσότερο η σύγκρουση από ό,τι τη Γερμανία.» Σύμφωνα με τον κ. Βερέμη, έτσι απαντάται και το ερώτημα για την ευθύνη της Σερβίας στην πρόκληση του «Μεγάλου Πολέμου». Όπως επισημαίνει, η δολοφονία του διαδόχου του αυστροουγγρικού θρόνου στο Σεράγεβο το 1914 από τον σέρβο εθνικιστή Γκαβρίλο Πρίντσιπ, ήταν απλά η αφορμή, όχι η αιτία του πολέμου.

Βαλκανικοί Πόλεμοι και Εθνικός Διχασμός

Και ο οικονομικός και κοινωνικός επιστήμονας Μελέτης Μελετόπουλος διακρίνει γεωπολιτικά συμφέροντα πίσω από το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Όπως εξηγεί: «Νομίζω ότι βασική αιτία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν (σ.σ. η επιθυμία των συμμάχων της Αντάντ) να μην αποικιοποιηθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία από τη Γερμανία, η οποία κατ΄ αυτόν τον τρόπο θα ήλεγχε όλη την Εγγύς Ανατολή, τις πηγές των πετρελαίων και την ανατολική Μεσόγειο, κάτι που θα προκαλούσε ανυπολόγιστη ζημία και στην ουσία θα έθετε στο περιθώριο τη Βρετανική Αυτοκρατορία.»

Του ξεσπάσματος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου προηγήθηκαν οι δύο Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-13), οι οποίοι επισφράγισαν την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Με την απόφαση ένταξης της Ηπείρου, της Θράκης, του μεγαλύτερου τμήματος της Μακεδονίας και αργότερα της Κρήτης στο ελληνικό έδαφος η Ελλάδα κατόρθωσε εντός λίγων ετών να διπλασιάσει τα εδάφη της. Η επιτυχία αυτή πιστώθηκε τόσο στον φιλελεύθερο πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος τασσόταν στο πλευρό της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας, όσο και στον Βασιλιά Κωνσταντίνο Α’, ο οποίος έρρεπε προς τη Γερμανία και για οικογενειακούς λόγους, καθώς ήταν παντρεμένος με την Πριγκίπισσα Σοφία της Πρωσίας, αδελφή του τελευταίου γερμανού αυτοκράτορα Γουλιέλμου Β’.

Μετά την έναρξη του πολέμου το 1914, η βούληση του Ελ. Βενιζέλου για ταχεία είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό των συμμαχικών δυνάμεων ήρθε σε σύγκρουση με τη θέση του Κωνσταντίνου Α΄ υπέρ της ουδετερότητας. Η αντιπαράθεση μεταξύ βασιλιά και πρωθυπουργού οδήγησε σε μία ρήξη με εμφυλιοπολεμικά χαρακτηριστικά, η οποία καταγράφηκε ιστορικά ως Εθνικός Διχασμός.

Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας

Σύμφωνα με τον Θάνο Βερέμη, «ο Βενιζέλος είπε το εξής απλό: ότι η ουδετερότητα είναι καταστροφική ούτως ή άλλως. Διότι αν νικήσει η Αγγλία, θα χάσουμε τη Μακεδονία προς τους Σέρβους, που είναι σύμμαχοι των Βρετανών, ενώ αν νικήσει η Τριπλή Συμμαχία, πάλι θα χάσουμε τη Μακεδονία προς τους Βουλγάρους. Συνεπώς, τουλάχιστον ας παίξουμε το παιχνίδι να μπούμε στην πλευρά της Αγγλίας, που ο Βενιζέλος πίστευε ότι θα κερδίσει τον πόλεμο λόγω υπεροχής στη θάλασσα. Είχε δίκιο κατά βάση.»

Ο Μελέτης Μελετόπουλος επισημαίνει ότι ο Ελ. Βενιζέλος δεν αρκούνταν στη διατήρηση των ελληνικών εδαφών, αλλά ήλπιζε μετά το τέλος του πολέμου να συγκεντρώσει την απαραίτητη υποστήριξη για την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας: «Επειδή ο Βενιζέλος πίστευε ακράδαντα ότι θα νικήσει τελικά η Αντάντ, γι΄αυτό και κατάλαβε ότι παρουσιάζεται μια τέτοια ευκαιρία μια φορά στα 1000 χρόνια. Η Ελλάδα, μπαίνοντας στον πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων, να επιστρέψει στη Μικρά Ασία και στην Κων/πολη. Αυτό ήταν το γεωπολιτικό σχέδιο του Βενιζέλου. Και το σχέδιο αυτό είχε λογική. Νομίζω ότι δεν ήταν οι Γερμανοί πίσω από το Βασιλιά Κωνσταντίνο Α’ που αρνήθηκε να συναινέσει σε αυτό το σχέδιο. Νομίζω ότι η Μ. Βρετανία δεν ήθελε η Ελλάδα να μπει στον παγκόσμιο πόλεμο, διότι αν εκπληρωνόταν το σχέδιο του Βενιζέλου, η Ελλάδα θα γινόταν μία ισχυρή περιφερειακή χώρα.»

Η ελληνική Μεγάλη Ιδέα θάφτηκε οριστικά μετά το τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας και την ολοκληρωτική ήττα των ελληνικών δυνάμεων από τον τουρκικό στρατό το 1922. Η συζήτηση γύρω από τα αίτια και τις συνέπειες αυτής της ιστορικής ήττας οξύνει τα πνεύματα στην Ελλάδα μέχρι και σήμερα – περισσότερο από οποιαδήποτε μνήμη από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Γιάννης Παπαδημητρίου / Άρης Καλτιριμτζής

Υπεύθ. σύνταξης: Ειρήνη Αναστασοπούλου