Ουκρανία: Θα αποτελούσε διέξοδο η ουδετερότητα;

Μια ουδέτερη Ουκρανία, κατά το σουηδικό ή αυστριακό πρότυπο; Πρόκειται για ρωσική πρόταση που τέθηκε στα μέσα Μαρτίου σε έναν από τους γύρους διαπραγματεύσεων ως διέξοδο από τον πόλεμο, όπως ανέφερε ο εκπρόσωπος του Κρεμλίνου Ντμίτρι Πεσκόφ. Από την ημέρα που ανεξαρτητοποίηθηκε η Ουκρανία το 1990 μέχρι το 2014 είχε τυπικά αυτό το καθεστώς. Όμως υπό τον αντίκτυπο της προσάρτησης της Κριμαίας από τη Ρωσία το ουκρανικό κοινοβούλιο εγκατέλειψε αυτήν την πολιτική. Αρχές του 2019 ψήφισε με μεγάλη πλειοψηφία την τροποποίηση του συντάγματος. Έκτοτε εθνικός στόχος συνταγματικά κατοχυρωμένος δεν είναι μόνο η ένταξη στην ΕΕ αλλά και στο ΝΑΤΟ.  Βέβαια όχι μόνο η Ρωσία θέλει να αποτρέψει ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Το ίδιο το ΝΑΤΟ το αρνείται γιατί δεν θέλει να συρθεί σε έναν πόλεμο εναντίον της Ρωσίας. Στο μεταξύ η ρωσική εισβολή μετρά πάνω από 4 εβδομάδες και ο πρόεδρος Ζελένκσι παραδέχτηκε ότι ο στόχος ένταξης στο ΝΑΤΟ είναι πιθανότατα ανέφικτος.

Ουδέτερες χώρες συμμετέχουν σε νατοϊκά γυμνάσια  

Θα μπορούσε λοιπόν η ουδετερότητα να είναι τελικά επιλογή για την Ουκρανία; Κυρίως τρεις ουδέτερες χώρες αναφέρονται συχνά ως πιθανά πρότυπα για την Ουκρανία, η Αυστρία, η Σουηδία και η Φινλανδία. Το καθένα έχει διαφορετική ιστορία. Στο τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου η Αυστρία, όπως και ο η Γερμανία, καταλήφθηκε από τις 4 νικήτριες δυνάμεις Η Σοβιετική Ένωση συμφώνησε να αποχωρήσει, μόνο επειδή η Αυστρία δεσμεύτηκε με την Συνθήκη του 1955 να παραμείνει μονίμως ουδέτερη. Ο Λέος Μίλες, ιστορικός στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης και συγγραφέας του βιβλίου Neutrality in World History αναφέρει στη DW ότι στην περίπτωση της Αυστρίας επρόκειτο για ουδετερότητα που επιβλήθηκε εκ των άνω μέσω συνθήκης με μεγάλες δυνάμεις. Αντίθετα η Σουηδία επέλεξε μόνη της καθεστώς ουδετερότητας. Ισχύει εδώ και πάνω από 200 χρόνια, από τότε που αναγκάστηκε να παραχωρήσει την Φινλανδία στη Ρωσία το 1809, έπειτα από πόλεμο με τη χώρα. Η ίδια η Φινλανδία κέρδισε την ανεξαρτησία της το 1917, μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων. Μπόρεσε να διατηρήσει καθεστώς ουδετερότητας και μετά τους 2 Παγκοσμίους Πολέμους. "Δεν θα είχαμε διατηρήσει την κυριαρχίας μας, χωρίς αυτοδιακηρυγμένη, πραγματιστική και χωρίς ίχνος ιδεολογίας ουδετερότητα" είπε στη Deutsche Welle ο Αλεξάντερ Στουμπ, πρώην πρωθυπουργός της Φινλανδίας προσθέτοντας πάντως ότι "τα περιθώρια λήψης αποφάσεων στην εξωτερική και αμυντική πολιτική  ήταν πολύ περιορισμένα κατά τον Ψυχρό Πόλεμο".  

Και στις 3 περιπτώσεις αυτή η ουδετερότητα εξασθενούσε όλο και περισσότερο στις επόμενες δεκαετίες. Η Αυστρία, η Φινλανδία και η Σουηδία δεν ανήκουν μέχρι σήμερα σε κάποια στρατιωτική συμμαχία, αλλά εντάχθηκαν μαζί το 1995 στην ΕΕ. Αυτό ενέχει στοιχεία κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας. Μόλις αυτή την εδβομάδα οι υπουργοί Εξωτερικών της ΕΕ αποφάσισαν τη συγκρότηση δύναμης ταχείας αντίδρασης με μέχρι 5.000 στρατιώτες, Ιδιαίτερα οι χώρες με κοινά σύνορα με τη Ρωσία, η Σουηδία και η Φινλανδία, αναζητούν στρατιωτική συνεργασία με το ΝΑΤΟ. Συμμετέχουν για παράδειγμα στις στρατιωτικές ασκήσεις Cold Response που βρίσκονται σε εξέλιξη στη βόρεια Νορβηγία, μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα από τα ρωσικά σύνορα. Η άσκηση είχε προγραμματιστεί πολύ καιρό πριν τον πόλεμο στην Ουκρανία και η Ρωσία ήταν ενήμερη. Τώρα όμως προσλαμβάνει άλλο νόημα. Τον περσινό Ιούνιο Σουηδία και Φινλανδία κάλεσαν επτά χώρες του ΝΑΤΟ, μεταξύ αυτών και τη Γερμανία, σε κοινές ασκήσεις Arctic Challenge 2021. 

"Τελευταίoς σταθμός το αρχηγείο του ΝΑΤΟ"

Ο πόλεμος στην Ουκρανία άλλαξε εντελώς την κατάσταση. Σε αντίθεση με την Αυστρία, που γεωγραφικά περιβάλλεται από χώρες του ΝΑΤΟ και της ΕΕ, η Σουηδία και η Φινλανδία αισθάνονται "στρατηγικά εκτεθειμένες" στη Ρωσία, όπως το διατυπώνει ο Λέος Μίλερ. Ως επιχείρημα φέρνει τα μακρά σύνορα της Φινλανδίας με τη Ρωσία, την ευαίσθητη θέση των νατοϊκών χωρών Εσθνονίας και Λετονίας με τις ισχυρές ρωσόφωνες μειονότητες και τον καλά οπλισμένο ρωσικό θύλακο του Καλίνινγκραντ από την άλλη πλευρά της Βαλτικής. Το νέο είναι ότι τόσο η Σουηδία όσο και η Φινλανδία συζητούν εντατικά εάν πρέπει να εγκαταλείψουν την ουδετερότητά τους και να αναζητήσουν την προστασία του ΝΑΤΟ. Τότε η υποχρέωση του ΝΑΤΟ βάσει του άρθρου 5, σύμφωνα με το οποίο εάν ένα μέλος δεχθεί επίθεση θα πρέπει να το συνδράμουν όλα τα κράτη, θα ισχύει και γι αυτές. Ο πρώην Φιλανδός πρωθυπουργό Στουμπ πιστεύει ότι η Φινλανδία θα ενταχθεί στα σίγουρα. "Δεν είναι θέμα για το εάν, αλλά για το πότε". Υπολογίζει ότι η σχετική αίτηση θα γίνει σε λίγους μήνες. Σύμφωνα με τις τελευταίες δημοσκοπήσεις, το 62% των Φινλανδών είναι πλέον υπέρ της ένταξης, μόλις το 16% κατά. «Το τρένο έφυγε από τον σταθμό, τελευταίoς σταθμός το αρχηγείο του ΝΑΤΟ" είπε χαρακτηρισιτκά ο Στουμπ. Ο καγκελάριος της Γερμανίας Όλαφ Σολτς έχει ήδη πει ότι εάν η Φινλανδία έμπαινε στο ΝΑΤΟ, θα ήταν πολύ ευπρόσδεκτη. Για τη Σουηδία ο Λέος Μίλερ είναι πιο προσεκτικός. Για την ώρα υπάρχει πλειοψηφία του 41% με 35% υπέρ της ένταξης. Στις βουλευτικές εκλογές του Σεπτεμβρίου η νατοϊκή ένταξη είναι το βασικό θέμα. Η κατάσταση έχει αλλάξει πολύ από την έναρξη του ουκρανικού πολέμου, και όπως πιστεύει, έαν και οι δύο χώρες πρέπει να ενταχθούν τότε μαζί και συντονισμένα.

Δύο χώρες που θα μπορούσαν να εγκαταλείψουν την ουδετερότητά τους λόγω της ρωσικής απειλής δεν αποτελούν πλέον πιθανό μοντέλο για την Ουκρανία. Και μέχρι στιγμής δεν έχει υπάρξει ανάλογη κίνηση στην Αυστρία. Όμως η Αυστρία βρίσκεται γεωστρατηγικά σε διαφορετική θέση. Αλλά ανεξάρτητα από το παράδειγμα που χρησιμοποιεί κανείς ο Λέος Μίλερ πιστεύει ότι η ουδετερότητα δεν θα λειτουργούσε στην περίπτωση της Ουκρανίας. Γιατί άλλα κράτη ή οργανισμοί, όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία ή το ΝΑΤΟ, θα πρέπει να εγγυηθούν αυτήν την ουδετερότητα και θα πρέπει να την προστατεύσουν σε περίπτωση επίθεσης. Αλλά αυτό απαιτεί ένα λειτουργικό διεθνές δίκαιο, λειτουργικές συμφωνίες και οργανισμούς. Σήμερα, ωστόσο, η Ρωσία παραβιάζει όλα αυτά. Επιπλέον, η Ρωσία απαιτεί μια «αποστρατιωτικοποίηση» της Ουκρανίας - «μια αδιανόητη απαίτηση για μια ουδέτερη χώρα», λέει ο Μίλερ. Όπως η Σουηδία ή η Ελβετία, η Ουκρανία χρειάζεται αμυντικές ικανότητες.Η Ουκρανία έχει ήδη διαπιστώσει ότι διεθνείς εγγυήσεις μπορεί τελικά να είναι άχρηστες. Το 1994, με το Μνημόνιο της Βουδαπέστης, δεσμεύτηκε να εγκαταλείψει τα πυρηνικά όπλα που είχε αποκτήσει από την πτωχευτική περιουσία της Σοβιετικής Ένωσης. Και σε αντάλλαγμα, Ρωσία, Ηνωμένες Πολιτείες και Μεγάλη Βρετανία ανέλαβαν να σεβαστούν την κυριαρχία και τα σύνορα της Ουκρανίας. 20 χρόνια αργότερα, η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία, οι δύο δυτικές δυνάμεις το επέτρεψαν.

„Στιγμή του 1914, του 1939, του 1989"

Τόσο ο Σουηδός ιστορικός Mίλερ όσο και ο πρώην πρωθυπουργός της Φινλανδίας Στουμπ θεωρούν ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μια δραματική καμπή. «Ο πόλεμος του Πούτιν καταστρέφει αυτή τη στιγμή την παγκόσμια τάξη μετά το 1945», λέει ο Μίλερ. Και ο Αλεξάντερ Στουμπ προσθέτει: «Για μένα αυτή είναι η στιγμή του 1914 ή του 1939 ή του 1989 της γενιάς μας». Μετά το Σιδηρούν Παραπέτασμα του Ψυχρού Πολέμου, θα υπάρχει πλέον νέο παραπέτασμα στην Ευρώπη και «η Ρωσία θα είναι εντελώς απομονωμένη». Εννοείται ότι κάποια στιγμή θα πρέπει να ασχοληθείς ξανά με τη Ρωσία, αλλά για μένα ως Φινλανδό είναι μια δραματική συνειδητοποίηση ότι πιθανότατα δεν θα έχουμε καμία επαφή στο άμεσο μέλλον με τους γείτονές μας, με τα σύνορά μας μήκους 1340 χιλιομέτρων». Σε περίπτωση που η Φινλανδία εγκαταλείψει την ουδετερότητά της και γίνει μέλος του ΝΑΤΟ, η Ρωσία και η δυτική συμμαχία θα συγκρούονταν μετωπικά σε αυτά τα μακρά σύνορα στη βόρεια Ευρώπη.

Κρίστοφ Χάσελμπαχ

Επιμέλεια: Ειρήνη Αναστασοπούλου