Πώς οι ναζί οικειοποιήθηκαν τον Μπετόβεν

Το 1945 η όπερα “Φιντέλιο” του Μπετόβεν ηχούσε στη Βιέννη ως μήνυμα απελευθέρωσης. Οι συμμαχικές δυνάμεις είχαν κερδίσει τον πόλεμο κατά της ναζιστικής Γερμανίας. Επτά χρόνια πρινοι εθνικοσοσιαλιστές γιόρταζαν την κατάληψη της Αυστρίας με την ίδια ακριβώς όπερα. “Το μυστικό αυτής της μουσικής γίνεται αντικείμενο συζήτησης μέχρι σήμερα”, λέει στη DW ο μουσικολόγος Μίχαελ Κουστόντις από το Πανεπιστήμιο του Μίνστερ. “Η διεθνής οικειοποίησή της αποτελεί ένα πολυεπίπεδο κεφάλαιο της ιστορίας του πολιτισμού, για το οποίο δεν ξέρουμε πολλά και για το οποίο θα πρέπει να αναπτύξουμε μοντέλα για να το κατανοήσουμε”. 

Συστηματική προπαγάνδα με μουσική του Μπετόβεν

Οι εθνικοσοσιαλιστές χρησιμοποίησαν το έργο του μεγάλου μουσουργού ως εργαλείο προπαγάνδας. Δεν τους ενδιέφερε μόνο η μουσική του, αυτή καθεαυτή, αλλά και τα επίθετα που χρησιμοποίησαν οι άνθρωποι για να τον περιγράψουν, Για παράδειγμα, ότι ήταν τιτάνας της μουσικής, ήρωας, που ξεπέρασε τη μοίρα του ως κουφός, γερμανική μεγαλοφυΐα. Το ότι ο Μπετόβεν υποστήριζε τις αξίες της Γαλλικής Επανάστασης, όπως ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα, δεν ενοχλούσε το χιτλερικό καθεστώς.

“Τα δικτατορικά καθεστώτα δεν είχαν ποτέ μεγάλο πρόβλημα στο καπέλωμα του ιστορικού αφηγήματος και εν ανάγκη στην παράφρασή του” υποστηρίζει ο Μίχαελ Κουστόντις. “Επιπλέον, οι ναζί εμφανίστηκαν ως επαναστατικό κίνημα, που σε μουσικό επίπεδο ήθελαν να έχουν σημείο αναφοράς τις παραδόσεις με πρωτοπόρο τον Μπετόβεν και τον Βάγκνερ. Για την οργάνωση των μουσικών εκδηλώσεων ο υπουργός Προπαγάνδας Γιόζεφ Γκέμπελς ίδρυσε το Τμήμα Πολιτισμού του Ράιχ, στο οποίο ανήκε και ο τομέας της μουσικής. Πρώτος πρόεδρος διετέλεσε ο γνωστός συνθέτης Ρίχαρντ Στράους. Λειτούργησε ως πολιτιστική προμετωπίδα της δικτατορίας. Έργα Εβραίων μουσικοσυνθετών ή πολιτικών αντιπάλων απαγορεύτηκαν ως “εκφυλιστικά φαινόμενα της μουσικής”  

Την αρχή έκανε πολύ πριν ο πρώτος αυτοκράτορας Γουλιέλμος Α΄ της Πρωσίας, που με την ίδρυση της γερμανικής αυτοκρατορίας το 1871, άνοιξε τον δρόμο για την πολιτική οικειοποίηση του πολιτισμού και της μουσικής. Γερμανική μουσική παίζονταν στις αποικίες στην Αφρική και την Ασία. Σε αυτήν την παράδοση συνέχισαν και οι εθνικοσοσιαλιστές. Γερμανικά λίντερ από τη Φιλαρμονική του Βερολίνου, την Ορχήστρα του Ράιχ, παίζονταν στις τουρνέ στο εξωτερικό. Αρχιμουσικοί, όπως ο Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ και ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν γέμιζαν τις μεγαλύτερες αίθουσες συναυλιών του κόσμου με έργα του Μπετόβεν. Αργότερα, την περίοδο του πολέμου πιανίστες όπως η Έλι Νάι, ο Βίλχελμ Κεμπφ ή ο Βάλτερ Γκίζεκινγκ, έδιναν συναυλίες καθαρά προπαγάνδας και με τις σονάτες για πιάνο του Μπετόβεν ενίσχυαν το πολεμικό φρόνημα των στρατιωτών στο μέτωπο. 

Σε ποιον ανήκει ο Μπετόβεν;

Το ότι ο Χίτλερ ήθελε να κυριαρχήσει στον κόσμο, έγινε σαφές τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι υπό κατοχή χώρες είχαν μια αμφίθυμη σχέση με τον πολιτισμό. Από την μια απέρριπταν τη γερμανική συμφωνική μουσική κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά από την άλλη έπαιζαν αυτή τη μουσική ως ένδειξη διαμαρτυρίας. “Αλλά αφαίρεσαν το δικαίωμα στους Γερμανούς να καπελώνουν μουσικοσυνθέτες, όπως τον Μπετόβεν” σημειώνει ο Κουστόντις.  Οι πρώτες 4 εναρκτήριες νότες από την 5η Συμφωνία του Μπετόβεν έγιναν κατά τον πόλεμο το μουσικό σήμα των εκπομπών του BBC για το εξωτερικό και μαζί σύμβολο αντίστασης κατά των Γερμανών. Σε σήματα Μορς η χρονική διάρκεια των ήχων σχηματίζει το γράμμα V, Victory, της νίκης. Η Εβραία φοιτήτρια μουσικής Φάνια Φένελον από το Παρίσι γνώριζε τον πολιτικό συμβολισμό, όταν μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς και διασκεύασε την 5η Συμφωνία για την ορχήστρα κοριτσιών του στρατοπέδου. Στο ομώνυμο βιβλίο της η επιζήσασα από το κολαστήριο περιγράφει τα αισθήματα χαιρεκακίας που ένιωθε για το ότι οι διοικητές του στρατοπέδου δεν γνώριζαν τη σημασία που είχαν αυτές οι 4 νότες στο σύστημα Μορς.      

Τα χρόνια μετά τον πόλεμο ξέσπασε ιδεολογική διαφωνία ανάμεσα στο δυτικό και το ανατολικό τμήμα της Γερμανίας γύρω από το δικαίωμα ιδεολογικής κατοχύρωσης της μουσικής δημιουργίας του Μπετόβεν. Στην Ανατολική Γερμανία οι πολιτικοί είδαν τον μουσουργό ως πρωτοπόρο του σοσιαλισμού. Στη Δυτική Γερμανία το ενδιαφέρον στράφηκε στη διαδικασία αποναζιστικοποίησης από τους συμμάχους, στην οποία υποβλήθηκε και ο μαέστρος Βίλχελμ Φουρτβένγκλερ. Το 1942, με αφορμή τα γενέθλια του Χίτλερ, διηύθυνε την 9η Συμφωνία με την Φιλαρμονική του Βερολίνου. Από το 1948 η ορχήστρα έκανε και πάλι τουρνέ στο εξωτερικό υπό τον ίδιο μαέστρο και, παρά τις σχέσεις του με το Τρίτο Ράιχ, οι αίθουσες ήταν κατάμεστες και οι κριτικές ενθουσιώδεις. Οι άνθρωποι ήθελαν και πάλι να διαχωρίσουν τη μουσική από την πολιτική.     

Η Ωδή στη Χαρά στην υπηρεσία της πολιτικής

Η συγκεκριμένη 9η Συμφωνία του Μπετόβεν έγινε αντικείμενο οικειοποίησης από την πολιτική. Για παράδειγμα, οι ισχυροί του καθεστώτος απαρτχάιντ στη Ροδεσία, σημερινή Ζιμπάμπουε, τραγουδούσαν το χορωδιακό τμήμα ως εθνικό ύμνο. Στη Χιλή, υπό στρατιωτική δικτατορία, οι γυναίκες έκαναν διαδηλώσεις τραγουδώντας την Ωδή στη Χαρά για την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων. Τον Ιούνιο του 1989, οι Κινέζοι φοιτητές τραγουδούσαν το ίδιο κομμάτι διαμαρτυρόμενοι στην Πλατεία της Ουράνιας Γαλήνης. Ο Λέοναρντ Μπερνστάιν διηύθυνε την 9η Συμφωνία με αφορμή την πτώση του Τείχους στο Βερολίνο. Την Ωδή στη Χαρά τραγούδησαν πολιτικοί στις εκδηλώσεις επανένωσης, αλλά η Ωδή στη Χαρά έγινε επίσης ύμνος της ΕΕ.

Παρόλα αυτά, εγκαινιάζοντας τις εκδηλώσεις για τα 250 χρόνια από τη γέννηση του Μπετόβεν, ο Γερμανός πρόεδρος Φρανκ Βάλτερ Σταϊνμάιερ προειδοποίησε ότι η υψηλή τέχνη ναι μεν χρειάζεται, αλλά μπορεί να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης, φέρνοντας ως παράδειγμα την περίοδο του εθνικοσοσιαλισμού που οι Ναζί χρησιμοποίησαν τη μουσική του Μπετόβεν για να στηρίξουν την υπεροχή της γερμανικής φυλής. “Αυτό αποτελεί προειδοποίηση για μας να παραμείνουμε προσεκτικοί στην εκδήλωση υπέρμετρου και απερίσκεπτου πάθους”.

Γκάμπι Ρόιχερ-Γέρισεν

Επιμέλεια: Ειρήνη Αναστασοπούλου