Ταυτοποιώντας εγκεφάλους από θύματα των ναζί

Στο αρχείο του Ιδρύματος Μαξ Πλανκ στο Μόναχο βρίσκονται δείγματα εγκεφάλων, τα οποία είχαν ταριχευθεί στο παρελθόν. Όπως φαίνεται, έχουν συγκεντρωθεί με επιμέλεια και ακρίβεια. Ορισμένα είναι εξαιρετικά λεπτά και φυλάσσονται σε γυάλινες προστατευτικές επιφάνειες, ενώ άλλα μεγαλύτερα διατηρούνται σε βάζα με φορμόλη. Κάποιες από αυτές τις ταριχευμένες «φέτες» εγκεφάλων ανήκουν σε σορούς ανθρώπων που είχαν πέσει θύματα των ναζί. Αυτοί οι άνθρωποι εκτελέστηκαν είτε γιατί έπασχαν από κάποια ψυχική ασθένεια είτε από διανοητική αναπηρία και σύμφωνα με τη ναζιστική ιδεολογία θεωρούνταν άχρηστα μέλη της κοινωνίας που δεν τους άξιζε να ζουν.    

Περίπου 300.000 άνθρωποι, μαζί τους και παιδιά, εξοντώθηκαν στο πλαίσιο του ναζιστικού «προγράμματος ευθανασίας Τ4», ένα πρόγραμμα μαζικών και συστηματικών εκτελέσεων. Οι εγκέφαλοί τους συλλέχθηκαν και μεταφέρθηκαν στη συνέχεια σε εργαστήρια ερευνητών. Σε συνέντευξη που παραχώρησε ο ιστορικός του Πανεπιστημίου της Βιέννης Χέρβιγκ Τσεχ στην Deutsche Welle επισημαίνει ότι αυτά τα «εγκλήματα ευθανασίας» των ναζί, όπως τα αποκαλεί, αποτέλεσαν ευκαιρία να ερευνηθούν σπάνιες νευρολογικές ασθένειες. 

Την περίοδο του ναζισμού μάλιστα οι γιατροί είχαν τη δυνατότατα να ζητήσουν τον εγκέφαλο ενός συγκεκριμένου ασθενή για έρευνα, όταν τα συμπτώματά του τραβούσαν το επιστημονικό τους ενδιαφέρον και πίστευαν ότι αξίζει να μελετηθούν. Όπως αναφέρει ο Τσεχ, το μεγαλύτερο μέρος των εγκεφάλων τοποθετούνταν σε βάζα με φορμόλη, όπου και φυλάσσονταν για περαιτέρω έρευνα.

Μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1970 οι ερευνητές πραγματοποιούσαν επιστημονικά πειράματα με τμήματα ανθρώπινων εγκεφάλων αναζητώντας τα αίτια που προκαλούν διάφορες εγκεφαλικές παθήσεις και οποιαδήποτε μορφή νοητικής αναπηρίας. Ο ιστορικός του Τεχνικού Πανεπιστημίου του Μονάχου Γκέριτ Χόεντορφ δηλώνει στην Deutsche Welle ότι τότε δεν υπήρχε ηθικό δίλημμα για το αν τα πειράματα με τις σορούς των αδικοχαμένων ήταν ορθά από ηθικής άποψης. «Το σκεπτικό τους ήταν το εξής: Ούτως ή άλλως οι άνθρωποι είναι νεκροί, ο εγκέφαλος τους τώρα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για ερευνητικούς σκοπούς και η μελέτη τους να εξυπηρετήσει ερευνητικές ανάγκες». Στις επιστημονικές εκδόσεις, όμως, δεν αναφέρεται πουθενά από που προέρχεται αυτό το ερευνητικό υλικό.          

Φως στο μελανό παρελθόν

Η ίδρυμα ερευνών Μαξ Πλανκ προτίθεται να ασχοληθεί με αυτό το μελανό σημείο του παρελθόντος του. Όπως γνωστοποίησε προ ημερών, από τον Ιούλιο μία διεθνής επιστημονική ομάδα από τη Γερμανία, την Αυστρία, τη Μεγάλη Βρετανία και τις ΗΠΑ θα ξεκινήσει να εξετάζει εξονυχιστικά αυτά τα ταριχευμένα δείγματα εγκεφάλων. Στόχος της είναι να εξακριβωθεί η ταυτότητα των θυμάτων.     

Ο Χέρβιγκ Τσεχ αποδοκιμάζει τη χρήση ανθρωπίνων οργάνων και ιστών στη σημερινή έρευνα, χαρακτηρίζοντας την πράξη αυτή δείγμα ασέβειας στη μνήμη των εκτελεσθέντων και επισημαίνει ότι «δεν συνάδει πλέον με τα σύγχρονα ηθικά μέτρα και σταθμά». Οι επιστήμονες δεν μπορούν στις μέρες μας να αδιαφορούν για την προέλευση του ερευνητικού υλικού που έχουν στα χέρια τους. 

Ο Χόεντορφ και ο Τσεχ θα λάβουν μέρος σε ένα επιστημονικό πρότζεκ, το οποίο θα χρηματοδοτήσει το ίδρυμα Μαξ Πλανκ συνολικά με 1,5 εκατομμύριο για τα επόμενα τρία χρόνια. Η ερευνητική ομάδα που έχει συγκροτηθεί έχει σκοπό να ερευνήσει ενδελεχώς πρωτίστως τα έγγραφα των ίδιων των ερευνητικών ινστιτούτων αλλά και αυτά των νοσοκομείων και των «θεραπευτικών ιδρυμάτων», τα οποία τα χρόνια του ναζισμού συμμετείχαν σε αυτό το «πρόγραμμα ευθανασίας». Σύμφωνα με τον Τσεχ, όλες οι πληροφορίες που θα προκύψουν από την έρευνα θα συγκεντρωθούν σε μια τράπεζα δεδομένων και τα «απομεινάρια» των θυμάτων θα ταφούν όπως τους αξίζει.

Δεύτερη προσπάθεια

Το 1990 το ίδρυμα Μαξ Πλανκ επέτρεψε την ταφή 100.000 ταριχευμένων δειγμάτων που είχαν χρησιμοποιηθεί κατά τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου σε ερευνητικά προγράμματα στο Νεκροταφείο του Μονάχου. Στην εκδήλωση που είχε γίνει τότε στη μνήμη αυτών των θυμάτων ο τότε πρόεδρος του ιδρύματος Χάιντς Σταμπ είχε υπενθυμίσει την ανάγκη να τίθενται με αίσθημα ευθύνης όρια στην επιστημονική έρευνα.                  

Τελικά όμως έμελλε να υπάρχει συνέχεια. Το 2015 ένας νέος συνεργάτης του ιδρύματος ανακάλυψε τυχαία μία κούτα με 100 ταριχευμένα τμήματα ανθρώπινων εγκεφάλων που χρονολογούνται από την εποχή του ναζισμού και μετά. Εικάζεται ότι τα δείγματα αυτά ανήκουν στα θύματα του «προγράμματος ευθανασίας»

Στο πλαίσιο μίας έρευνας βρέθηκαν κι άλλα τέτοια ταριχευμένα τμήματα εγκεφάλων στο τμήμα της Ψυχιατρικής του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ στο Μόναχο. Σύμφωνα με τον Χόεντορφ, από τα 24.500 δείγματα που υπήρχαν εκεί 1100-1500 πιθανόν να ανήκαν στα θύματα της ευθανασίας. Το ερευνητικό πρότζεκτ του Μαξ Πλανκ δεν θα ασχοληθεί με την ταυτότητα μόνο των νεότερων δειγμάτων αλλά και εκείνων που είχαν ταφεί το 1990.

Μπριγκίτε Όστερατ / Νατάσα Κουκουγιάννη