Το σκοτεινό παρελθόν της documenta

Τα τελευταία ιστορικά ευρήματα είναι πρόσφατα. Ο συνιδρυτής της documenta και ιστορικός τέχνης Βέρνερ Χάφτμαν (1912-1999) δεν ήταν μόνο μέλος του NSDAP. Από το 1944 συμμετείχε ενεργά σε εγκλήματα πολέμου στη βόρεια Ιταλία, σύμφωνα με τα ευρήματα του Γερμανικού Ιστορικού Μουσείου (DHM). «Αυτό που ξέρουμε σίγουρα είναι ότι ο Χάφτμαν συμμετείχε ενεργά στον αγώνα κατά των αντιστασιακών. Σε αυτές τις δράσεις πολίτες πυροβολήθηκαν και οι ύποπτοι βασανίστηκαν», λέει ο ιστορικός Δρ. Κάρλο Τζεντίλε.

Η αντίθεση με το σκεπτικό που η documenta είχε προβάλει για την πρώτη έκθεση το 1955 είναι τεράστια. Τότε δεν ήθελε τίποτα λιγότερο από μια «ώρα μηδέν» στην τέχνη. Μια ριζοσπαστική οριοθέτηση από τον Εθνικοσοσιαλισμό και την αποκατάσταση έργων τέχνης που κατασχέθηκαν, δυσφημίστηκαν και καταστράφηκαν από τους Ναζί ως «εκφυλισμένη τέχνη».

Η έκθεση του Γερμανικού Ιστορικού Μουσείου δείχνει τώρα ότι η σιωπή και η απόκρυψη του ναζιστικού παρελθόντος διαμόρφωσε επίσης το πρόγραμμα των εκθέσεων. Η επιμελήτρια και ιστορικός τέχνης Γιούλια Φος κατάφερε να αποδείξει ότι ο Χάφτμαν, όχι μόνο απέκλεισε έργα τέχνης που έδειχναν τη βία και τις δολοφονίες στο Τρίτο Ράιχ, αλλά επίσης επηρέασε τους καλλιτέχνες. «Άνθρωποι που δολοφονήθηκαν, Εβραίοι και πολιτικοί καλλιτέχνες δεν παρουσιάζονταν στην documenta», λέει η Φος.

Υπεράσπιση θυμάτων βίας στο Τρίτο Ράιχ

Ο Βέρνερ Χάφτμαν ισχυρίστηκε ότι δεν υπήρχε ούτε ένας Εβραίος μεταξύ των Γερμανών σύγχρονων ζωγράφων του 20ού αιώνα. Αυτό δεν είναι αλήθεια και το ήξερε, όπως λέει η Φος. Πρέπει να γνώριζε προσωπικά από την εποχή που έζησε στη Φλωρεντία τον μαθητή του Ματίς, Ρούντολφ Λεβί.

Η καλλιτέχνις Έμι Ρέντερ, η οποία δυσφημίστηκε από τους Ναζί ως «εκφυλισμένη» και ήταν επίσης στην εξορία στη Φλωρεντία, ανέφερε για την εκτόπιση του Λεβί το 1943. Οι επιστολές της - ακόμη και μετά το 1945 - έρχονται σε αντίθεση με τον Χάφτμαν, ο οποίος έκανε τα πάντα για να κρύψει τα βίαια εγκλήματα. Η αλληλογραφία δείχνει ότι πολλοί γνώριζαν και σιωπούσαν.

Ο Λεβί για παράδειγμα εμφανίστηκε σε μια λίστα προτάσεων για την documenta, αλλά στη συνέχεια διαγράφηκε. Εβραίοι καλλιτέχνες που δολοφονήθηκαν στο Ολοκαύτωμα δεν συμμετείχαν στις εκθέσεις 1 έως 3, για τις οποίες ο Βέρνερ Χάφτμαν ήταν συνυπεύθυνος με τον Άρνολντ Μπόντε από το 1955 έως το 1964.

Οι ναζιστές συνεργάτες της documenta

Το Γερμανικό Ιστορικό Μουσείο εκθέτει τώρα τα έργα του Λεβί. Σχεδόν οι μισοί από αυτούς που βοήθησαν στην οργάνωση της πρώτης documenta ήταν μέλη των NSDAP, SA ή SS, σύμφωνα με την Φος. Μια όχι ασυνήθιστη αναλογία για τη νεαρή τότε Ομοσπονδιακή Δημοκρατία, αλλά αρκετά μεγάλος αριθμός σε σύγκριση με άλλους τομείς, όπως λέει η ιστορικός Ντοροτέ Βίρλινγκ.

Σήμερα παρουσιάζονται στην έκθεση 390 εκθέματα της documenta, ανάμεσα σε άλλους των Μαξ Μπέκμαν, Βίλι Μπαουμάιστερ, Γιόζεφ Μπόις, Χανς Χάακε, Άντι Γουόρχολ και Φριτς Βίντερ.

Εκτός από τη σχέση με τον Εθνικοσοσιαλισμό υπάρχουν και άλλα μελανά στοιχεία στην documenta. Για παράδειγμα κομμουνιστές καλλιτέχνες παρουσιάζονταν εξίσου σπάνια με τους Εβραίους, ενώ ευρύτερα η documenta δημιουργούσε συμπαγείς σχέσεις με τον δυτικό μοντερνισμό αποκλείοντας άλλες τάσεις της τέχνης.

Πάνω απ' όλα, η συνεχής αμφισβήτηση του καλλιτεχνικού κανόνα είναι αυτή που καθιστά την έκθεση ενδιαφέρουσα, πιστεύει η Γιούλια Φος. Καταδεικνύει τα κενά αυτού του κανόνα.

Η έκθεση με τον τίτλο "documenta. Πολιτική και Τέχνη" παρουσιάζεται από τις 18 Ιουνίου 2021 έως τις 9 Ιανουαρίου 2022 στο κτίριο Pei του Γερμανικού Ιστορικού Μουσείου στο Βερολίνο.Η documenta 15 θα πραγματοποιηθεί στο Κάσελ από τις 18 Ιουνίου 2022 έως τις 25 Σεπτεμβρίου 2022.

Γιούλια Χιτς

Επιμέλεια: Μαρία Ρηγούτσου