Германскиот јазик, егзилот и Аушвиц

Единственото нешто кое емигрантот го носи со себе во егзилот е мајчиниот јазик и паметењето на  животот што го оставил  во својата татковина.  Мајчиниот јазик е заштитениот простор на емигрантот. Тој за емигрантот станува симбол за неговата татковина. Но, што се случува кога мајчиниот јазик е оној во кој се одиграла и катастрофата, која во преживеаните предизвикува  ужас кој ги надминува границите не само на јазикот, туку и на умот? Како е кога емигрантот својата татковина не ја поврзува само во своето детство, туку и со неизговорливото и незамисливото, како што е случајот со Аушвиц?

Хана Аренд вели дека за неа од светот што постоеше пред времето на Хитлер за неа останал само мајчиниот јазик -  германскиот. Иако тврди дека таа не е Германка, туку Еврејка. Со што  никогаш не се сложил нејзиниот ценет професор и  верен пријател, германскиот филозоф Карл Јасперс. Тој сметал дека  таа е Германка. Затоа  што германскиот јазик бил нејзиниот мајчин јазик. Хана Аренд, пак, обаснува  дека никогаш не се чувствувала Германка  по народност. Таа  припаѓала на германската културна и мисловна традиција. Иако отсекогаш знаела дека е нешто друго – Еврејка. Притоа, нејзините родители не го разбирале еврејското потекло во религизна смисла. 

Освен германскиот, таа нема друг мајчин  јазик. Затоа што германскиот јазик е мајчиниот јазик  на асимилираните  германски Евреи во дохитлерова Германија. Сосема е разбирливо длабокото чувство  на Хана Аренд за германскиот, кога првпат по војната допатувала за време на Нирнбершките процеси во Германија. Се радувала дека сите зборуваат германски! Во мајчиниот  германски, вели таа, постои за неа една природност и спонтаност која никогаш не ја стекнала во ниту еден друг јазик. Ниту во францускиот, кого во младоста добро го  говорела, ниту во англискиот, на кој пишувала во  Америка. Кон овие два јазика таа отсекогаш чувствувала  одредена дистанца. Таква дистанца не постои за неа во германскиот. А тоа го потврдува укажувајќи дека има едно мноштво песни од германската поезија, кои ги научила во детсвтото и кои уште ги знае напамет. Својата слобода во германскиот таа ја  гледа во тоа што во него може да си дозволи нешта кои за неа не  се можни во  другите јазици. Со германскиот јазик е поврзана и посебната филозофска традиција која  го определува  мислењето на Хана Аренд, која на 14 години го читала Имануел Кант.

„Нема замена за мајчиниот јазик“, верува таа. Притоа истакнува дека, во одредени услови, мајчиниот јазик може да се заборави. Таа појава, меѓутоа, е еден вид потиснување на мајчиниот јазик кај некои еврејски емигранти, која се случила кога се соочиле со вистината за Аушвиц. Ужасот од Аушвиц „ги занемил“  за својот мајчин јазик многу германски Евреи во егзилот. Тој ужас им го  „одзел“ мајчиниот јазик. Тие останале буквално без зборови наспроти несфатливата димензија на  злото што се одигра во  Аушвиц. И само тие луѓе, вели Хана Аренд, зборувале потоа во американскиот егзил англиски без германски акцент. Но не и таа, која зборувала англиски со акцент. Акцентот кај егзилираните германски Евреи, како Хана Аренд,  е присутноста во вториот јазик на оној прв, темелен јазик, во кој првпат го именувале и чувствувале светот – мајчиниот германски. Тие што го заборавиле мајчиниот германски, небаре  умреле во чинот на  нема ужаснатост пред Аушвиц. И се родиле мигновено во некогаш за нив туѓиот јазик на егзилот – без трага во изговорот  од оној јазик, во кој за нив се одиграл Аушвиц. 

Други колумни од авторката:

-Stolpersteine - Сопникамења, како паметење на имињата

-Ладната лубеница и магијата на скопското лето

-Мировната визија на Вили Брант - парадигма за македонската визија

Друг прочуен германски Евреин, кој ја делеше заедно со Хана Аренд судбината  на емигрант во Америка,  е филозофот Теодор  В. Адорно. Познато е дека тој во Америка не напиша ниту еден сериозен филозофски спис на англиски. Единстевната поголема студија е   таа за авторитарниот карактер, која  била плод на соработката на Адорно со  неколку  научници. Во американскиот егзил Адорно  пишува  на германски. Пишува дела кои се  наменети за читатели во земјата што ја напушти.  Во Америка настанува едно од  неговите најзначајни дела, „Минима Моралиа“, чие прво издание  во Германија следи  1951-та, кусо откако Адорно се враќа 1949-тата во Франкфурт. Колку силно Адорно се препознава себеси како германски Евреин во мајчиниот германски, сведочи причината  зошто се вратил во Германија. За да го спаси за себе својот мајчин јазик, а со тоа и своето детство во Германија пред војната. Во „Минима Моралиа”, пак, тој пишува дека  емигрираниот мислител и творец   си создава дом и татковина само во мајчиниот јазик. Јирген Хабермас, асистентот на Адорно, забележува години подоцна дека Адорно во повоена Германија живеел со чувството на човек што постојано седи врз спакувани куфери. За да може, ако треба, секој миг да замине. Неговата траума на прогонот и егзилот останала трајна. На едно место  во „Негативна дијалектика“, Адорно пишува дека тој што бил осуден на смрт во Аушвиц, но случајно  се спасил во егзилот, го продолжува животот само како замисла на живот. Во најстрашните сонови тој сфаќа дека умрел во Аушвиц, а продолжил да живее во фантазијата. Целата филозофија на Адорно кружи околу  овој кошмар на неговата лична биографија, кој е и кошмарот на целата јудео-христијанска цивилизација. Аушвиц  не е само „проблем“на Германците, туку на сето човештво.

Многу германски филозофи и писатели, германски Евреи, во егзилот во Америка доживеале траума. Филозофот Макс Хоркхајмер во Америка долго страдал од творечка блокада и не можел да пишува. Подоцна почнува да пишува заедно со Адорно на делото „Дијалектика на просветителството“, во кое обајцата се обидуваат да си објаснат каде се причините  во европската филозофија за катастрофата  Аушвиц. Томас Ман во американскиот егзил го пишува еден од своите најзначајни романи, „Доктор Фустус“, во кој, на творечки начин, си го поставува истото прашање за германсаката и европска катастрофа. Негов советник за прашањата на атоналната музика, поврзани со приказната во романот, е токму Теодор Адорно. 

И Хана Аренд и Теодор Адорно  до крајот на животот во своето мислење го мислат и толкуваат ужасот на Аушвиц. Притоа  обајцата  сметаат дека ужасот   што во мислечкиот човек го предизвикува Аушвиц не е само огромната бројка на жртвите. Ужасот потекнува од фактот што на човечките суштества  во логорите се гледало како на материјалот во фабриките. Тоа е скандалот на Аушвиц со кој умот и мислењето никогаш не можат да се помират. Тоа ги задолжува и филозофите и историчарите  во земјите на Балканот, што поскоро критички да се соочат со  улогата на своите народи и држави  како соучесници во  Третиот Рајх. Аушвиц е име-симбол за злосторствата врз Евреите во Втората светска војна. И за Хана Аренд и за Теодор Адорно Аушвиц е  настан во историјата  кој не може да се оправда со ништо.

Во германскиот јазик има еден израз за мисловниот процес кој во другите јазици се именува со  апстрактниот поим „рехабилитација“ –   „Wiedergutmachung“.  Во буквалната  смисла тој германски збор значи „нешто пак да се  направи добро“,  нешто да се поправи, да се оправда.  Тоа не е возможно кај Аушвиц. Затоа што тоа што се случи во логорите како Аушвиц, според Хана Аренд, човештвото никогаш не ќе може да го разбере. А тоа што не може да се разбере, не може со ништо да се оправда. Теодор Адорно отиде и понатаму и напиша  1949-та дека „е варварски по Аушвиц да се пишува поезија“, дека по Аушвиц целата култура станува  проблематична.  Поетот Паул Целан, кој ја  преживеа катастрофата на Втората светска војна,  во својата поезија постојано трагаше по зборовите во германскиот  јазик за да го изговори неизговорливиот ужас  во логорите на смртта, 1970-та си го одзема животот. Тој никогаш не успеа да прифати дека по Аушвиц може да се живее нормално. Што значи, се плашеше дека човештвото може да го заборави Аушвиц.

Неискажливото на ужасот, пред кое секој јазик е немоќен,  наоѓа свој посреден израз само во  чин и постапка. Во чинот на  сочувство, срам  и покајание. Хана Аренд сметаше дека Аушвиц беше возможен заради неспособноста на тогашните Германци да се постават во состојбата на Другиот. Таму каде што луѓето се затворени  само во својот народ,  раса и племе,  таму не е возможно тие да се постават  дури и мисловно во состојбата на Другиот, на жртвата. Таму не е возможно ниту покајание, ниту срам, ниту критичко размисливање. Само германскиот јазик има мноту прецизен збор за чинот  на мислењето од кој се раѓа совеста и рефлексијата - Nachdenken. Во неговиот корен лежи еден мисловен чин на post festum. Мислење потоа.  Мислење,  откако е нешто сторено. Мислење, откако е нешто доживеано. Во македонскиот постои само размисла и  размислување. Тие зборови, сепак, не  се поклопуваат со  рефлексија и со Nachdenken. Совеста не е возможна  без да се огледаме во себеси како во огледало. И да се засрамиме пред варварството кое се одигра среде сета европска култура и цивилизација, како што истакнува Адорно во  „Негативна дијалкетика“.