Мудроста на сказните и филозофијата на Теодор В. Адорно

Прочуен е фрагментот од книгата  „Минима Моралиа“ на уште попрочуениот германски филозоф со еврејско потекло, Теодор В. Адорно, „Од каде штркот ги носи децата“. Во  него тој говори за алегоричноста, за мудроста на сказните, кои се стари колку што е старо и човештвото. „За секој човек има една праслика од некоја сказна, по која мора долго да се трага“, не уверува Адорно. Во секој од архетипските ликови од сказните тој препознава типични карактери. Алегории за  однесувањето на луѓето во особени животни ситуации.

Овој прочуен фрагмент е единственото место во филозофското дело на Адорно, каде што тој се опишува себеси, откривајќи ни‘ нам, на читателите, во која сказна тој самиот се препознал. Тие што  имаат видено фотографија од него, не го забораваат продорниот поглед на неговите огромни црни очи, со кои како да го голта светот. Тоа се очите на „Принцот жаба“. Патем, таа е единствената сказна која јас како дете воопшто не ја сакав. А го засакав и ликот и филозофијата на Адорно од првиот миг! „Со копнежливи очи  погледнува угоре кон принцезата принцот жаба, непоправливиот сноб, и не  ја губи надежта дека  таа ќе го ослободи од магијата.“ „Принцот жаба" е криптична, многуслојна шифра за  копнежот по преоразба и спасение  преку силата на љубовта. Шифра за силата на љубовта да  не‘ ослободи и   да не‘ преобрази. Да не‘ направи подобри, да ни‘ открие дека  во туѓото, во непознатото, во тоа што не‘ застрашува, на прв поглед, се крие шанса и спас.

И на друго место Адорно се повикува на силата на љубовта кога ја објаснува можноста за промена на  односот на луѓето еден кон друг и кон  светот во целост во отуѓеното модерно општество. За отуѓеноста, за невидливото ропство на човекот во модерното општество, со кое владее индустријата и „фетишкиот карактер на стоката“, Адорно создаде еден посебен поим, кој е типичен само за него. Тој германаки збор е еден од најдолгите филозофски термини воопшто- „Verblendungszusammenhang“. Темелот на овој поим лежи во зборот „Verblendung“, кој значи заслепеност, но и маѓепсаност, заробеност во зло волшепство. Со „Verblendungszusammenhang“  се опишува контекстот, меѓусебниот однос на заслепеност во модерното општество. Заслепеност како општа заробеност во неорекинатото произведување стоки како еден вид магиска присила. Небаре светот и луѓето во  тој маѓепсан круг на капиталистичкото производство да се заробени под силата на некое огромно зло волшепство.  Онаму каде што животот е заробен под силата на злото волшепство, таму царува студенилото. Таму стварите, природата стануваат окаменети. Во сказните ќе најдете многубројни праслики за таквиот однос кон светот под влијанието на волшепството. Злото ги окаменува и срцата и светот станува царство на студенилото и смртта.

Други колумни од авторката:

-Сѐ може да биде и поинаку!

-Бегалците – испит на човечноста

-Силата на уметноста во време на општиот корона-карантин

Адорно веруваше дека и Аушвиц го роди токму „граѓанското студенило", замреноста на субјектот во сеопштата отуѓеност на модерното општество.  Отуѓеноста на субјектите едни кон други, кои во себе се затворени како  што се маѓепсаните во сказните во  волшебната моќ на злото. Целото постоење во модерното  стоковно општество, сета природа во  стегите на стоковното индустриско производство небаре е заробена во некој магичен круг, кој од се‘ прави предмет и стока за размена. Студенилото, рамнодушноста на луѓето кон страдањето на другите во модерното општество, според Адорно, потекнува од нивната сопствена внатрешна окаменетост. Од неспособноста кај најголемиот број луѓе да љубат. А тие не можат да љубат, затоа што никогаш не ја доживеале љубовта. Можеме да љубиме само ако некогаш сме биле љубени! Адорно е уверен дека способноста да љубиме ја добиваме од нашите мајки. Од нив во детството ја доживуваме за првпат љубовта. И задржуваме трајна самосвест дека сме достојни да бидеме љубени. Само тој што барем еднаш бил силно љубен, може да љуби! Детството е  рајот на љубовта и среќата.  Таа среќа Адорно во литературата  ја препознава најсилно кај Пруст. Во „Минима Моралиа“ Пруст е на многу места  соговорникот на Адорно.

Крутиот однос кон светот како стока има свој близнак во окаменетоста на срцата. „Спасението означува љубов кон нештата“, забележува Адорно во своето клучно дело „Негативна дијалектика“. Меѓутоа, за отуѓниот субјект светот се претвора во окаменетост, во материјал, во суровина  и штоф. Во Аушвиц луѓето беа убивани со студеноста со која се обработува материјалот во индустрискиот процес, смета Адорно. Евреите беа прво стигматизирани со белегот на „туѓост“, онака како што сета природа за модерниот капитализм беше станала туѓост и индиферентна суровина. Трагајќи по мисловни искуства кои ослободуваат, Адорно потсетува на традицијата на германскиот поетски романтизам, која за очајот на субјектот  пред отуѓеноста на светот го создаде типично германскиот поим „Weltschmerz" – „Светоболка“. Туѓото, различното, непознатото, тоа што не може да се изедначи без остаток со поимноста и разумот, Адорно го нарекува „неидентичното“. Тоа е заробено во стегите на отуѓеното општество, како срцето на верниот  слуга Хајнрих од сказната „Принцот жаба“. Тие почнуваат да пукаат кога љубовта го ослободува принцот од злата магија. Да се страда поради отуѓеноста на светот значи да се стане свесен за убавината на „туѓото“, на тоа што навидум се чини грдо. А тоа ни‘ се чини грдо затоа што отстапува од нашата вообичаена, сопствена слика за убавината. Според Адорно, поетите како Ајхендорф ја препознаваат  „убавата туѓост“  на непознатото низ  копнежот на љубовта и низ желбата за спасение и преобразба. Во филозофијата на Адорно преживуваат многу поими од старата христијанска традиција во вид на шифри. Многу од нив тој ги открива во поезијата на романтичарите, особено кај Ајхендорф. Таков поим е и „спасението", „Erlösung".

Прасликата во сказните не е обична слика, не е отслик на стварноста. Таа е „праурнек“ и алегорија, криптичност и  јадровита мудрост. Таа не е печатот врз објектот, како сликата за природата во идеалистичката филозофија.  Таа не е  невидливата железна пранга, во која поимноста ги заробува предметите. „Материјалистичкиот копнеж“  за Адорно е оној што  „отсликува без слики".  „Целината на објектот може да се мисли само без слики. Таквата безсликовност соодветствува со теолошката забрана за слики“, смета Адорно. „Материјалистичкиот копнеж“, тој што ја посакува слободата од заробеноста во магискиот круг на страдањето и смртта,  според неговата филозофија е во склад со теологијата онаму каде што таа е „најматеријалистичка“. „Неговиот копнеж е  воскресението на мртвите; за идеализмот, за  царството на апсолутниот дух, тој е целосно  непознат." Тој копнеж е и оној    на „непоправливиот сноб“ Адорно, кој се препознава во маѓепсаниот принц од сказната „Принцот жаба“, кого го спасува љубовта на принцезата.

Во помирената, преобразената состојба на човештвото во односот кон природата – и кон природата на луѓето -   според  Адорно,  туѓото не би се  „анектирало", не би се заробувало со  силата на „филозофскиот империјализам“. Напротив, во  преобразената состојба   субјектот би доживувал среќа на дистанца кон објектот -  во  далечната блискост на туѓото и на различното. Токму тоа е полето на копнежот. Тој што копнее, посакува, жеднее по љубеното од далечина. Сите сказни раскажуваат за преобразбата, за можноста да се надмине и последната граница. Онаа на неминовноста на смртта. Затоа  денес често помислувам дека во мојата  детска одбивност кон сказната „Принцот жаба“  се криеше стравот на детето од непознатото – од смртта. Длабочината и темнотијата на водата од која, во сказната,  излегува на површина жабата, може да се разбере и како алегорија за гробот, за распаѓањето и смртта. Меѓутоа, сказните шифровито, низ силата на добрината, љубовта и верноста, ја победуваат и смртта. Тие затоа се толку значајни за доживувањето на децата, а за нивната претстава за светот и животот. За децата се‘ е воможно. Сонот е за нив реалност. Децата не го познаваат поимот утопија. Тој е илузијата на  разумската возрасност, која повеќе не копнее и не сонува. Децата веруваат во вечноста сега и тука. Во среќата сега и тука. Затоа што децата, како во сказните, не ја познаваат минливоста на времето. Во детството времето не минува. Тоа трае вечно.

Секој човек го познава наследството на сказните и нивната скришна, проста мудрост. Во неа и љубовта и луѓето се вечни, небаре да се прасликата за вербата на Ниче, дека љубовта и среќата која ја доживуваме на  земјата „сака вечност и се противи на минливоста“. Адорно, инспириран од оваа мисла на Ниче, продолжува и вели дека „кога смртта би  била тоа  апсолутно, во кое филозофијата позитивно безнадежно се колне, тогаш се‘ би било едно Ништо, дури и мислата би станала бесмислена и ништо не би можело да се мисли  со вистинитост. Оти еден од моментите на вистината е тоа дека таа е трајна сосе нејзиното временито јадро." Копнежот на „непоправливиот сноб“  од фрагментот  во „Минима Моралиа“ за сказната „Принцот жаба“ е надминувањето на минливоста на животот во љубовта. Постхумно во списите на Адорно беше најдена една белешка, која, барем за мене, ја разгатнува шифрата на овој фрагмент во неговата филозофија. Во таа белешка Адорно вели дека тоа што тој никако не сакал да се откаже од христијанското ветување за воскресението на мртвите, потекнувало од неговиот  копнеж, „еден ден да се разбуди крај својата љубена Гретел". Гретел Адорно, со моминско име Карплус, беше неговата сопруга, која го љубеше сиот живот со  толку верна и вечна љубов, како онаа од сказните. Тоа го знаат сите кои  добро ја познаваат биографијата на брачниот пар Адорно.