Kurator documenta 14 ostrzega przed nacjonalizmem

Deutsche Welle: Dlaczego zdecydował się Pan na dwie lokalizacje dla 14. edycji documenta: w Atenach i Kassel? Po co te dwie perspektywy, ale ten sam pokaz?

Adam Szymczyk*: Żyjemy w świecie, który staje się coraz bardziej kompleksowy. Może teraz nastał czas, aby zrezygnować z perspektywy, z której dotychczas spoglądaliśmy na rzeczy. Oczywiście, że Kassel jest tradycyjnie ojczyzną documenta i to od 60 lat. To ciekawa perspektywa spojrzenia na miasto i Niemcy.

Ale zadaniem kuratora jest stworzenie czymś innym pewnej klamry i nowej perspektywy. Sądzę, że ta koncepcja dychotomii może okazać się bardzo konstruktywna. Z jednej strony jest to rodzaj przemieszczenia tej wystawy, pozwalający na nadanie jej znaczenia z miejsca, które raczej nie ma rangi ważnego ośrodka sztuki współczesnej.  

My nie próbujemy uczynić z Aten celu podróży dla miłośników sztuki współczesnej, lecz rozmyślać i pracować w pewnym miejscu, które stało się synonimem trudnej rzeczywistości: kryzysu społecznego i ekonomicznego, który Grecja przeżywa najpóźniej od 2008 roku – nawet jeżeli jego korzenie przypuszczalnie leżą głębiej.

DW: Czy każda wystawa, ta otwarta dzisiaj (8.04.2017) w Atenach i ta, która zostanie otwarta w czerwcu w Kassel, jest samodzielna? Czy trzeba obejrzeć obie?

ASz: To jest tak jak z jazzem. Potrzebne są dwa podejścia. Nie wystarczy coś raz zagrać. Szczególnie, jeśli chce się wypróbować coś innego. Wtedy gra się to jeszcze raz. Poprosiliśmy artystów, aby przygotowali prace na wystawy w Atenach i w Kassel. Można by więc powiedzieć, że mamy do czynienia ze zmagającą się ze sobą orkiestrą, która gra w dwóch salach koncertowych naraz.

Zanim się ten koncert odbędzie, mogę tylko metaforycznie opisać nasze zamiary, ale sądzę, że ważne jest, żeby documenta obejrzeć zarówno w Atenach jak i w Kassel.

DW: Ateny postrzegane są jako kolebka demokracji i kultury europejskiej. Teraz to miasto jest centrum kryzysu. W jakim stopniu Europa wpisuje się w documenta?

ASz: W życiu i pracy w Europie świetne jest to, że możliwy jest swobodny przepływ osób i pomysłów. Symbolizuje to ta transgraniczność documenta. Nie promujemy żadnych koncepcji dominacji czy państwa narodowego. Wręcz przeciwnie. Postrzegamy państwo narodowe jako potężną i niebezpieczną koncepcję, która obecnie przyczynia się do ożywienia zaciekłego nacjonalizmu, jaki obserwujemy w Europie i poza kontynentem europejskim.

DW: W Atenach zarzuca się Panu wykorzystywanie greckiej tragedii. Co Pan na to?

ASz: Nie uważam, że wykorzystujemy kryzys. Nigdy nie twierdziliśmy, że Ateny są interesujące ze względu na kryzys. A sposób w jaki tworzymy relacje wystawy z tym miastem, nie dostarcza powodów uzasadniających stereotypowy zarzut pod naszym adresem, że wykorzystujemy grecki kryzys. Staraliśmy się w odpowiedzialny sposób zrozumieć zarówno aktualną sytuację polityczną jak i tło historii Grecji.

DW: Co można, Pana zdaniem, osiągnąć tym trwającym sto dni wydarzeniem?

ASz: Zasadniczo nie możemy bardzo dużo wskurać. Documenta jako wystawa sztuki współczesnej jest dość dobrze finansowana, ale te środki finansowe jednak nie wystarczą, aby zmienić realia. Możemy próbować zainicjować pewne procesy i wskazać na pewne działania dotyczące roli sztuki współczesnej w rekonstrukcji czy ochronie demokracji.

Po drugie sądzę, że 14. documenta jednak pozostawi pewne ślady. Są to ślady fizycznej obecności ludzi, którzy przeżyli tę wystawę sztuki jako jej promotorzy lub jej adwersarze. Cała ta siła przestrzeni wokół dyskusji o Atenach jako miejscu wystawowym, krytyka i podziw – to wszystko zmienia rzeczywistość.

Absolutnie nie pozostawimy żadnych megalomańskich ruin po tym wydarzeniu, gdyż nie budujemy tam niczego ogromnego, co potem stanie się pustostanem. Wręcz przeciwnie: staramy się w kilka miejsc, które zmagają się z kryzysem, wnieść nowe życie.

I staramy się współpracować z publicznymi instytucjami w Atenach, aby przekonały się, że po pierwsze jest to ważne, a po drugie, że pomimo kryzysu coś tworzą. A są to miejsca, które należy odwiedzić będąc w Atenach a nie tylko chadzać po tej jednej skale (Akropolu, DW) w górę i w dół.

DW: Czy uważa Pan, że documenta dzięki temu, że odbywa się też w Atenach stanie się w przyszłości wydarzeniem bardziej otwartym?

Uważam, że documenta już teraz jest bardzo otwartym formatem, gdyż umożliwia kuratorowi eksperymentowanie i planowanie w dowolny sposób, w różnych kierunkach. Na przykład Okwui Enwezor stworzył pięć platform w różnych miejscach na świecie jak np. Lagos, Nowe Delhi i Saint Lucia. Piątą platformą jest wystawa w Kassel.

Po podobne zabiegi sięgała też Carolyn Christov-Bakargiev, aby zrealizować pewne aspekty swego programu i przetestować pomysły. Albo świadomie pokazać wystawę w miejscu zniszczonym działaniami wojennymi.

My chcemy osiągnąć jeszcze coś innego. Zaprosiliśmy 160 artystów, aby stworzyli prace na wystawy w Atenach i w Kassel. Tego jeszcze nie było na żadnej documenta i sądzę, że się to już nie powtórzy. To nie znaczy, że mam patent na taki projekt. Po prostu powielanie go nie miałoby sensu. Odbiór tej wystawy zmieni się po jej 14. edycji.

Rozmowę prowadziła Ulrike Sommer

*Adam Szymczyk jest kuratorem 14. edycji documenta, odbywającej się co pięć lat w Kassel prestiżowej wystawy sztuki współczesnej. W tej edycji odbędzie się ona w dwóch miejscach: w Atenach od 8 kwietnia do 16 lipca, a w Kassel od 10 lipca do 17 września. Od 2003 roku Adam Szymczyk kieruje Kunsthalle w Bazylei.