Sarajevë 1914 - Gavrilo Princip vret princin trashëgimtar austrohungarez

Përballë stacionit të trenit në Beograd ndodhet fakulteti i shkencave ekonomike. Gjatë ditës studentët grumbullohen para ndërtesës, dhe mbushin hapësirën me bisedat e shkurtra para leksioneve. Edhe natën këtu ka shumë lëvizje, prej vitesh në parkun pranë ka burra që vërtiten për të gjetur një grua për disa orë. Pas kësaj skene laroshe të kryeqytetit serb shtrihet rruga Gavrilo-Princip. Ajo mban emrin e njeriut, që më 28 qershor 1914 vrau në Sarajevë trashëgimtarin e fronit të Austro-Hungarisë, Franz Ferdinandin dhe bashkëshorten e tij.

Serbia e nderon si hero kombëtar, me një rrugë të vetën në mes të Beogradit. Diku tjetër ai konsiderohet terrorist, vrasës, që shkaktoi Luftën e Madhe. Njëqind vjetori i atentatit po afrohet, për këtë janë shkruar libra të rinj historie dhe pjesë teatrale dhe debati i vjetër nxehet përsëri. Në ç'vend në mes të heroizmit dhe fajit qëndron vërtetë figura e Gavrilo Principit?

Hero dhe vrasës

Qëllimi i tij ishte çlirimi i Bosnjës nga sundimi i perandorit austriak dhe krijimi i nje shteti jugosllav, që do të ishte Bosnja së bashku me vendin tjetër sllav të jugut, Serbinë. Mjeti i tij ishte atentati. Pyetja, nëse qëllimi e justifikon mjetin, është absurde, thotë historiani dhe njohësi i Europës Juglindore, Holm Sundhaussen. "Dikush, që ka si qëllim një shtet sllav të jugut, ka një perspektivë krejt tjetër në lidhje me të, se sa dikush, që nuk e do një shtet të tillë jugosllav, apo serbomadh", thotë ai për DW.

Kolegu i tij Christopher Clark nga Universiteti i Kembrixhit është edhe më konciz. "Nuk është krejt adekuate që ta karakterizosh Principin si terrorist", thotë Clark në intervistë me DW. "Principi dhe bashkëpunëtorët e tij nuk donin të vrisnin njerëz të pafajshëm, apo të përhapnin terror masiv. Ata donin të krijonin një klimë frike në mesin e elitës politike të monarkisë së dyfishtë, por ata nuk ishin terroristë në kuptimin e sotëm."

Shkrimtari serb Vladimir Kecmanović nuk ka asnjë dyshim, se të shtënat në Sarajevë ishin të shtëna për lirinë dhe kështu Principi është një hero, thotë ai. "Si mund ta quaj ndryshe një njeri, i cili është vetësakrifikuar në këtë mënyrë?", pyet Kecmanović në bisedë me DW. Historiani Sundhaussen vëren nga ana tjetër se princi i kurorës, Franz Ferdinand, nuk ka qenë as tiran e as i etur për luftë. Ai ishte një monark, që ishte për reforma. "Njerëzit përreth Gavrilo Principit dhe organizata e tij Bosnja e Re përmendnin vazhdimisht fjalët vrasja e tiranit. Kjo nuk i pështatet aspak atij", thotë Sundhaussen.

Revolucionar dhe viktimë

Dramaturgia Biljana Srbljanoviç është kritike ndaj përpjekjeve për ta klasifikuar Gavrilo Principin si një vrasës, apo hero. Premiera e dramës së saj "Princip (Ky varr është shumë i vogël për mua)", u shfaq në Teatrin e Vjenës tri javë më parë. "Ai ishte mbi të gjitha një revolucionar, që ishte për çlirimin e vendit të tij të pushtuar. Të shtënat e Sarajevës janë kështu një akt revolucionar, i cili për fat të keq ishte i dhunshëm", thekson Srbljanoviç në intervistën për DW.

Publicistja e sheh Principin edhe si viktimë, jo vetëm për shkak se ai vdiq në errësirën e burgjeve të Theresienstadt-it. Ai ishte edhe një viktimë e shoqërisë të fshehtë serbe "Dora e Zezë", e cila e rekrutoi atë për atentatin dhe e armatosi. "Princip nuk qe i vetëdijshëm, se idetë e tij të drejta u manipuluan nga kjo organizatë gjysëmpublike. Dora e Zezë kishte diçka krejt të tjetër në mendje, Serbinë e Madhe.

Shkaku dhe preteksti

Pas atentatit historia mori një tempo shumë të shpejtë. Vetëm 37 ditë më vonë pati luftë. Më parë monarkia Austro-Hungareze i bëri një ultimatum Serbisë. Ai ishte përpiluar në atë mënyrë, që Serbia e kishte të pamundur ta pranonte. Lufta ishte e paraprogramuar. Perandori gjerman Wilhelm II i dha Vjenës një çek të bardhë, duke i premtuar mbështetje ushtarake për një sulm në Serbi. Vetëm disa ditë më vonë edhe Rusia, Franca dhe Britania e Madhe hynë në luftë. "Fuqitë e mëdha e llogaritën rrezikun dhe fitimin e mundshëm- dhe në fund vendosën të gjithë për luftën", thotë njohësiti Evropës Juglindore Christopher Clark. Fuqitë e mëdha kishin këtu shumë interesa vetjake. Prandaj atentati i Sarajevës kryesisht konsiderohet si shkëndija, që ndezi zjarrin, por jo si shkaku i vërtetë i Luftës së Parë Botërore.

Historiani Clark mendon se "do të ishte absurde dhe qesharake" të bëje përgjegjëse Serbinë për shpërthimin e luftës. Në librin e tij "Njerëzit sonambul" ai shkruan, se atentati i Sarajevës ka qenë më shumë se vetëm një pretekst për luftë. "Para ngjarjeve të Sarajevës në Vjenë pëllumbat politikë kanë qenë gjithmonë më të fortë se skifterët. Por pas atentatit substanca e politikës ndryshoi rrënjësisht, sepse zëdhënësi i madh i paqes nuk mund të fliste më. Ai ishte Franz Ferdinandi", shpjegon Clark.

Deklarata të tilla shkrimtari serb Kecmanoviç i quan "rishikim i historisë". Historianët perëndimorë janë përpjekur të relativizojnë "fajin gjermanik" duke fajësuar "serbin Princip" për luftën. "Gjatë Luftës së Ftohtë Gjermania dhe Austria u profilizuan si aleatë të Shteteve të Bashkuara, Britanisë dhe Francës. Të gjitha këto vende përpiqen ndërkohë të ndreqin armiqësitë dhe kontradiktat e tyre historike", thotë Kecmanoviç. "Kjo është e lehtë të bëhet me një vend të vogël, veçanërisht për shkak se Serbia u denigrua pas luftës në Jugosllavi në vitet nëntëdhjetë si mishërim i së keqes."

E vërteta është relative

Kur diskutohet "faji serb" Biljana Srbljanoviç ka dëshirë ta përsërisë se Gavrilo Princip nuk ndjehej si serb. Për shkak të kësaj deklarate shtypi bulverdesk i Beogradit e ka akuzuar, se do "t'ua marrë heroin serb." "Princip ishte një jugosllav i bindur. Para gjyqit ai ka deklaruar disa herë se përdor gjuhën kroato-serbe", thotë dramaturgia. "Pak para vdekjes së tij ai i është rrëfyer një mjeku të tij, se ai kurrë nuk ka besuar në Zot, edhe pse vjen nga një familje ortodokse serbe. Unë nuk dua t'ua vjedh atë serbëve, ai ka përcaktuar një gjë të tillë vetë."

Në fund të debateve të tilla mund të kthehesh te fjalët e filozofit dhe shkrimtarit gjerman Friedrich von Schlegel. "E vërteta nuk gjëndet, por prodhohet. Ajo është relative." Me fjalë të tjera, vajzat e rrugës do të vazhdojnë të presin klientët e tyre para rrugës Gavrilo Princip në Beograd. Në Berlin apo Vjenë me siguri nuk ka për të patur kurrë një rrugë Gavrilo Princip.