Dan kada je ubijena Jugoslavija
20. jun 2018.
Stjepan Radić, nesumnjivo najistaknutiji hrvatski političar prve polovine dvadesetog veka, ubijen je brutalno u skupštini, u Beogradu, tada glavnom gradu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca na današnji dan pre devedeset godina (20.6.1928). Taj vremenski period trebalo bi da bude dovoljan za distancirano posmatranje istorijskih zbivanja. U načelu.
Ali u područjima predoziranim istorijom, kao što je to postjugoslovenski prostor, pogled unazad prelama se periodičnim ponavljanjem nesreće. Stjepana Radića zamagljuju i 1941 i 1991, ali i današnji srpsko-hrvatski verbalni obračuni.
Ko je bio Stjepan Radić?
Od milja su ga zvali Stipica. Bio je seljačko dete koje je uspelo da završi fakultet – i to u Parizu 1899. Bio je prvi hrvatski diplomirani politikolog. Nekoliko puta dolazio je u sukob s vlastima Austrougarske, protiveći se mađarizaciji. Cena za to je bilo izbacivanje sa fakulteta, višekratna robija i skitalački život između Zemuna, Praga, Zagreba i Pariza.
Kada je jedan članak Nikole Stojanovića, prvobitno objavljen u Beogradu avgusta 1902. nešto kasnije preštampan i u zagrebačkom časopisu „Srbobran“ pod naslovom „Srbi i Hrvati“, došlo je do antisrpskih izgreda. Stojanović je zagovarao tezu da će Hrvati, zbog superiornog bića Srba, s vremenom naprosto nestati:
„Ta se borba mora voditi do istrage naše ili vaše. Jedna stranka mora podleći. Da li će to biti Hrvati, garantuje nam njihova manjina, geografski položaj, okolnost, što žive svuda pomešani sa Srbima, i proces opšte evolucije, po kome ideja Srpstva znači napredak“.
Stjepan Radić je, gledajući devastiranje jedne srpske radnje u Zagrebu stao pred rulju i rekao: „Naši nam Srbi, doduše, svojim prkosom i svojim madžaronstvom dosta smetaju, ali oni su naša braća i zato nije čovječno ni politički mudro, protiv njih ovako postupati. Mađari naprotiv, s kojima imamo državnopravni ugovor, po kojemu u Hrvatskoj ima vladati samo hrvatski jezik i vijoriti se samo hrvatska korugva, krše taj ugovor i žele učiniti od nas Hrvata svoje roblje. Ako dakle hoćete protestirati protiv bezakonja i nasilja, ima dosta prilike, na primjer na državnom kolodvoru, gdje su sve sami protuzakoniti mađarski natpisi. Vi koliko vas ima, možete igrajući se skinuti sve one protuzakonite napise, metnuti ih u škrinju i poslati u Peštu Kossuthu i Tiszi da ih sebi objese na nos.“
Ovaj govor je mladom Radiću doneo nevolje sa agresivnom ruljom, ali i jednomesečnu istragu i šestomesečnu robiju.
On se docnije osvrnuo i na problematičan članak Nikole Stojanovića, zapisavši da „danas samo kretenski um ili zločinačka duša može propovijedati srednjovječnu razornu plemensku mržnju“ smatrajući da srpsko-hrvatska saradnja nema alternativu te da „već jednom hoćemo i možemo biti narod bilo to s dva, pa i više ravnopravnih imena.“
Utopijsko seljaštvo
Nije bio zadovoljan odnosom hrvatske elite prema hrvatskom seljaštvu, pa je sa bratom Antunom 1904. osnovao Hrvatsku pučku seljačku stranku. Ono „pučka“ naglašava antiklerikalnu liniju njegove politike. Borio se za konstitutivnost slovenskih naroda unutar Dunavske monarhije, ali i zastupao hrvatsko pravo na Bosnu i Hercegovinu. Stoga je pozdravio Aneksiju 1908. Nije verovao da će Habzburškoj monarhiji doći kraj.
S početka Prvog svetskog rata čak se približava Starčevićevoj nesumnjivo rasističko-šovinističkoj ideološkoj matrici po kojoj su Srbi „remetilački faktor“i „niža pasmina“. Verovatno je to bio deo Radićevog taktiziranja, jer je ostavio zapisano da je „…tuđinska nauka, da su Srbi naši najveći neprijatelji“.
Državno ujedinjenje i hrvatsko pitanje
Stjepan Radić se protivi bezuslovnom državnom ujedinjenju sa Srbijom i Crnom Gorom pre rešavanja statusa Hrvatske. Međutim, on se ne protivi drugačijem ujedinjenju, koje bi imalo republikanski i federalni predznak. Od februara 1919. njegova stranka se zove Hrvatska republikanska seljačka stranka, čime zabija prst u oko rojalistima okupljenim oko dinastije Karađorđević.
Sledi hapšenje – ministar policije je prvi čovek hrvatskih Srba Svetozar Pribićevič, kasnije njegov najverniji koalicionar. Amnestija mu dozvoljava učešće na izborima. Odbija unitaristički Vidovdanski ustav (1921). Pokušava da internacionalizuje hrvatsko pitanje, putujući po evropskim prestonicama. U Moskvi učlanjuje svoju stranku u Seljačku internacionalu što mu u novonastaloj Kraljevini donosi zatvor na osnovu anikomunističke Obznane.
Njegova stranka postaje najjača hrvatska politička organizacija. Ne učestvuje u radu Skupštine, prema dogovoru sa Radikalima. Time im obezbeđuje većinu. Potom se dešava preokret. Priznaje Vidovdanski ustav, izbacuje pridev „republikanski“ iz naziva stranke i postaje kraljev ministar prosvete. Po rečima Pavla Radića, Stjepanovog sinovca koji je u Skupštini pročitao proglas 27. marta 1925. godine, „…mi nikako ne osjećamo svoj položaj u Beogradu onakav isti kakav je bio naš položaj u Pešti, jer mi smo ovdje kod kuće, među svojima!“
Idila sa Radikalima trajala je kratko. Ta koalicija raspada se aprila 1927, a Radićeva stranka zaoštrava svoj opozicioni diskurs. Napetost raste. Nema dokaza za tvrdnju da je sam kralj učestvovao u pripremama ubistva Radića kao glavnog protivnika unitarizma. Ali je indikativno da je Puniša Račić, kao bivši sluga u domaćinstvu Nikole Pašića, a potom i njegov tajnoslužbaški momak za prljave stvari, noć pre pucnjeva u Skupštini bio kod ministra unutrašnjih poslova, Slovenca Antona Korošeca. Prema svedočenju šefa njegovog kabineta Stanka Majcene, Korošec je nakon susreta s Račićem rekao da će „biti nesreće“.
Ubica „Bele ruke“
Nesreća se desila sutradan, 20. juna 1928. O samom burnom toku skupštinske sednice pisano je nadugo i naširoko. Ostaje pitanje da li je Račić pucao sam ili je imao nalogodavce.
Karađorđevići su se još 1917. na Krfu obračunali sa Apisom i „crnorukašima“. Protiv njih je u procesu svedočio upravo Puniša Račić. Beogradska štampa je, posle stvaranja nove države, godinama pisala o organizaciji „Bela ruka“ koja neformalno vlada dvorom i zemljom. Nije jasno da li je kralj lično imao kontrolu nad tom organizacijom.
U svakom slučaju, Puniša Račić, čije je stvarno prezime bilo Radojević, bio je jedan od njihovih operativaca. Pucajući na zastupnike Hrvatske seljačke stranke sigurno nije branio srpsku čast, već korupcionaške i antidemokratske interese jedne klike.
„Dublji zakon kapetana Đere“
Stjepan Radić, koji tek što je navršio pedeset i sedmu godinu života, bio je krhkog zdravlja. Šećeraš koji je bio poluslep jedva da je imao šanse da preživi ranjavanje u stomak. Posle ranjavanja imao je stalno povišenu temperaturu, dobio je upalu pluća i napokon, podlegao srčanom udaru 8. avgusta 1928.
Tačan broj ljudi koji su se okupili na njegovoj sahrani nije poznat, različiti izvori navode između 200 i 300 hiljada. U svakom slučaju više nego što je Zagreb tada imao stanovnika.
Miroslav Krleža je objavio nekrolog u časopisu „Književnik“ u kojem je konstatovao da je ironija sudbine to što su ubice smakle jedinu političku glavu „koja bi mogla iskonstruirati romantičnu i slavensku konstrukciju mosta između Zagreba i Beograda“.
Krleža je posthumno prema Radiću bio mnogo blagonakloniji nego u nekim ranijim tekstovima u kojima je žestoko kritikovao Radićevo paktiranje sa Radikalima i Karađorđevićima. Godine 1926. je pisao da je Radić „naivni tamburaš, koji igra narodno kolo s mečkama“ te da će „obrati bostan, po dubljim zakonima kapetana Đere“.
Kasnija recepcija političke zaostavštine Stjepana Radića podelila je nestalnu i krivudavu sudbinu jugoslovenske države.
Samoposluga ideja „Stjepan Radić“
Hrvatski partizani nazivali su svoje jedinice po Stjepanu Radiću. Srpski partizani su po ulasku u Beograd streljali Radićevog ubicu Punišu Račića, koji je nakon trinaestogodišnjeg luksuznog tretmana u požarevačkom zatvoru pušten na slobodu 1941.
Sin Stjepana Radića, Vladimir napisao je 1942. u listu „Nova Hrvatska“ da u glavnim načelima „ustaški nauk nije ništa drugo nego nauk Stjepana Radića“. Time se zločin nad Stjepanom Radićem vrlo perfidno zloupotrebljava kao alibi za Jasenovac.
Svi oni su zanemarivali jednu od suštinskih vrednosti koje je zastupao Radić. Sila i nasilje bili su sredstva političkog obračuna kojih se gnušao. On je bio projugoslovenski hrvatski nacionalista s izraženom socijalnom potkom. Njegova utopija bila je mirotvorna seljačka republika Hrvatska, koja bi sa Srbijom bila u sestrinskom, ravnopravnom odnosu, u nekoj vrsti zajednice.
Godine 1971. će Franjo Tuđman u jednom tekstu Stjepana Radića nazvati „općenacionalni velikan“. To je bila jedna od stepenica na putu pojavljivanja Stjepana Radića na novčanici od 200 hrvatskih kuna.
Ante Starčević, čiji rasizam i antisemitizam daleko jasnije korespondiraju sa docnijim ustaškim pokretom, vredi trenutno petostruko, jer se nalazi na novčanici od 1.000 kuna.
Naravno, parlamentarna stranka u savremenoj Hrvatskoj koja se nazvala Hrvatska seljačka stranka, u Stjepanu Radiću vidi svog „političkog mučenika“.
Srpski ugao
U Srbiji se ubistvo Stjepana Radića uglavnom ignoriše. A kada se spominje, onda je Stjepan Radić poprilično simplifikovano predstavljen. U jednom tekstu povodom prošlogodišnjeg postavljanja, pa uklanjanja spomen-ploče Puniši Račiću u Crnoj Gori, Čedomir Antić je izjavio: „Politika koju vode iz Zagreba, Sarajeva i Podgorice sve više daje za pravo jednom oštrom, prekom i ograničenom čoveku kakav je bio Puniša Račić“. To je poznat argumentacioni niz – oni su prvi počeli da slave svoje ubice, pa zašto ne bismo i mi svoje?
„Hrvati su Vidovdanskim ustavom izgubili prava i autonomije koje su imali u Austrougarskoj. Ako uzmemo u obzir da su Hrvatsku seljačku stranku, koja je bila najjača u Hrvatskoj u tom momentu, vodila braća Radić za koje se znalo da su na ivici mantalnog zdravlja, onda je sve to ličilo na jako loš start nove države“, glasi izjava srpskog istoričara Predraga Markovića. On je postavio suvislo pitanje kako su Pašić i Aleksandar Karađorđević mislili da vode državu u kojoj je prvi zakonski akt, Vidovdanski ustav, bio usmeren protiv drugog naroda u Jugoslaviji.
Naravno, srpski izvori ne propuštaju da naglase navodno srpsko poreklo porodice Radić.
Tužna melodija naivnog tamburaša
Ono o čemu se nedovoljno govori jeste još uvek prisutna sklonost političkoj kulturi nasilja koja periodično dobija svoju potvrdu u srpsko-hrvatskim odnosima na Balkanu. Izašavši iz Velikog rata koji je odneo pola muškog stanovništva Srbije, srpska autoritativna elita nije bila u stanju da se odnosi drukčije prema „braći“, nego kao prema serviserima njihove ratne traume ili kao prema ratnom plenu. To je jedan od uzroka „krivog srastanja“ koje je po sistemu spojenih posuda jačalo i radikalizovalo Starčevićevu antisrpsku idejnu zaostavštinu na štetu ideja Stjepana Radića. Ubistvo kralja Aleksandra i radikalizovanje hrvatskih nacionalista bili su zloćudni signali da je jugoslovenski projekat sa takvim predznakom jedva održiv. Istorijski epilog je poznat.
Ipak, da podsetimo kako je glasila jedna od političkih poruka Stjepana Radića pred smrt. On je posle atentata dospeo da objavi jedan tekst u listu „Narodni val“. Teško ranjeni hrvatski političar je, uprkos svemu, video Hrvate ujedinjene sa Srbima i Slovencima u „velikoj narodnoj i državnoj celini“. Možda to jeste oporuka naivnog tamburaša koji je hvatanje u kolo sa mečkama platio glavom. Ali po svojoj gandijevskoj intenciji i po izvorno-hrišćanskoj ideji praštanja, ona je danas mnogo veća inspiracija od dozlaboga predvidljivih srpsko-hrvatskih šovinističkih prepucavanja.