Jasenovac – budućnost sećanja na zločin
15. decembar 2020.
Na početku „vebinara“, kako se već žargonski nazivaju virtuelni skupovi na internetu, prikazan je film „To ćuti samo kamen“. Snimio ga je tim Javne ustanove. Nazvan je po stihovima Stevana Raičkovića sa spomenika u selu Mlaka. Film je skoro trinaestominutni pregled stanja Spomen-područja Jasenovac u 2020. godini.
Živi i mrtvi
Izuzev centralnog dela okupljenog oko „Kamenog cveta“ Bogdana Bogdanovića, dobar deo onoga što je sačinjavalo kompleks ustaškog logora Jasenovac jeste u žalosnom stanju. Primer je Stara Gradiška (Logor 5) u kojoj je 1951. podignut spomenik „Žrtvama fašizma 1941-1945“. Taj naprsli spomenik nije renoviran. Na zidovima bivšeg zatvora Stare Gradiške hrvatske vlasti, ali i udruženja građana, postavili su spomen-ploče u čast političkih zatvorenika koji su bili „žrtve komunističkog režima“.
Još tužnija priča je o spomeniku podignutom na mestu gde je sve počelo – u selu Krapje, 12 kilometara zapadno od Jasenovca (Logor 1). Iznad najveće masovne grobnice 1967. podignut je spomenik Ninoslava Jankovića. Razoren je 1991. Do danas su to ruševine koje polako prekriva mahovina.
I niz drugih lokacija postaju ruine ili močvarišta. Izgleda da više nije istina da „mrtvi živima oči otvaraju“, kako je zabeleženo na spomeniku u centru Jasenovca, već da živi pred mrtvima zatvaraju oči.
Jasenovac do Šapca
Na samom seminaru moderator Ivo Pejaković, prvi čovek Spomen područja Jasenovac, najpre je dao reč Miljenku Hajdaroviću koji je svojevremeno učestvovao u izradi nastavnog plana istorije u Hrvatskoj, praktično je radio sa decom koju je dovodio u Jasenovac, a sada radi za jednu izdavačku kuću u Zagrebu. On je optimista i smatra da je Spomen-područje Jasenovac „odgojno-obrazovna prilika“, uprkos činjenici da je broj ekskurzija iz godine u godinu sve manji.
Sanja Todosijević Petrović, sa beogradskog Instituta za noviju istoriju Srbije, podsetila je na zapisnike koji su sačinjeni 1945. u Šapcu koji je već bio oslobođen, dok su ustaški zločinci u Jasenovcu još ubijali. Leševi koje je donela Sava sahranjeni su najpre u masovnu grobnicu. Ubijani su metkom u potiljak, ruke su im bile vezane žicom. Forenzičari su zaključili da su pre smrti bili izgladneli. U zapisnicima se navodi da je bio prepoznatljiv visok stepen torture. Nekima su nedostajali delovi tela, nekima je izvađena utroba.
Ženski leševi su imali povrede na grudima i unutrašnjoj strani butina. Istoričarka je upozorila: „Struktura jasenovačke topografije terora ne može se svesti na sam Jasenovac“. Prema njenim rečima u Titovoj Jugoslaviji su najpre obeležena stradanja boraca dok su civilne žrtve rata, obuhvaćene izrazom „žrtve fašističkog terora“, tek kasnije došle na red.
Od 1,7 miliona žrtava – drugi istoričari tvrde da je ta brojka jedan milion – u ratu je stradalo 305.000 boraca, a svi ostali bili su civili. Više stotina jasenovačkih žrtava je ekshumirano i sahranjeno na Partizanskom groblju u Šapcu. Istu redosled desio se i sa telima jasenovačkih žrtava koje je Sava donela do Beograda. Bili su sahranjivani čak i kod Nebojšine kule, da bi tek mnogo kasnije njihovi posmrtni ostaci bili premešteni na Groblje streljanih rodoljuba.
Arheologija i društvena pravda
Portugalski arheolog Ruj Gomeš Koeljo, koji radi na Univerzitetu Daram u Velikoj Britaniji, govorio je o odnosu arheologije i mesta masovnih zločina, kao i nauke i društvene pravde. Prema njemu, u ljudskom nasleđu nikada se ne radi o prošlosti, već o tome kako se prošlost povezuje sa sadašnjošću. Arheologija, prema njegovom uverenju, čini vidljivim zaboravljene i potisnute priče. Njen zadatak bi bio da otkrije opresivne prakse i da njihovu vidljivost sačuva za budućnost.
Pri tom je mnogo važnija saradnja s lokalnim zajednicama i zainteresovanim činiocima, od pukog skupljanja građe. Ponekad ta saradnja obuhvata i više različitih zajednica, što podrazumeva i konflikte. Koeljo je naveo kako je došao do saznanja da arheologija nije skupljanje predmeta mrtvih ljudi:
Iskopavali su u Španiji masovnu grobnicu iz Španskog građanskog rata. Jedna gospođa je svaki dan dolazila i gledala ih kako rade. Ispostavilo se da je njena majka tu streljana. Svaki dan se nadala da će pronaći neki trag. Koeljo je shvatio da je odnos toga šta radi sa sadašnjošću za njega ključna.
Digitalna era i evropsko konfliktno nasleđe
Andriana Benčić Kužnar predstavila je Projekat digitalne rekonstrukcije logora Jasenovac. Metode 21. veka mogu pomoći u virtuelnoj rekonstrukciji logora koji su ustaše pre bega uništile, a potom je spomen-područje teško stradalo u ratu devedesetih. Od visokorezolutnog skeniranje tla do digitalne rekonstrukcije – sve to može pomoći da sebi predstavimo razmere logorskog sistema. Ovo je deo projekta Evropskog konfliktnog nasleđa u kojem učestvuju sedam univerziteta.
Kerolajn Sterdi Kols radi u Centru za arheologiju britanskog Univerziteta Stafordšir. Ona je pokušala da odgovori na pitanje koliko su metode arheologija Holokausta primenjive na Spomen-područje Jasenovac. Predstavila je rezultate rada na spomenutom projektu koji je finansiran iz evropskih fondova i odnosi se na sedam lokacija iz perioda Drugog svetskog rata koji imaju svoju mračnu priču – od Bergen-Belzena, do rudnika uranijuma u Češkoj. Jedna od tih tačaka je i Jasenovac.
Ona je predočila istoriju Stare Gradiške, od zatvora za francuske zatvorenike 1799, do ustaškog stratišta i posleratnog zatvora u kojem su robijali inforbirovci, maspokovci i drugi, pa sve do perioda 1991. do 1993, kada je srpska vojska tu držala zarobljenike. Napomenula je da su za sve koji istražuju prošlost nekog mesta najvažniji glasovi ljudi koji su tu nastradali – a na zidovima Stare Gradiške ostali su jedino grafiti zatvorenika. To su „mesta zaboravljenih glasova“, rekla je britanska naučnica.
Jasenovac u medijskoj arheologiji
Sanja Horvatinčić sa zagrebačkog Instituta za povijest umjetnosti, predočila je genezu memorijalnog krajolika u socijalističkoj Jugoslaviji.
Ana Kršinić Lozica nezavisna istraživačica iz Zagreba bavila se jugoslovenskom vizuelizacijom Jasenovca do 1973. Zanimljivo je bilo podsetiti se na sve filmove koji su „medijskom arheologijom“ ponovo stavljeni u jedna niz – od prvog dokumentarca iz 1945. „Jasenovac“‚ preko filmova „Djeca iz pakla“ iz 1967. Suada Mrkonjića, „Evanđelje zla“ iz 1973. Gojka Kastratovića, pa do igranih filmova kao što je „Deveti krug“ Francea Štiglica, ili „Ponedjeljak ili utorak“ Vatroslava Mimice u kojem je otac glavnog junaka bivši logoraš.
Izveštaj sa drugog dela diskusije o Jasnovcu možete pročitati OVDE.