Slovaci obeležavaju 80 godina ustanka protiv Hitlera

Blokade puteva i policijske kontrole usred Slovačke: državna proslava 80. godišnjice Slovačkog narodnog ustanka održava se ovog četvrtka (29. avgust 2024.) u Banskoj Bistrici, šestom po veličini gradu u Slovačkoj. Danima su trajale probe za vojnu paradu. Vlada na spektakl troši gotovo tri miliona evra. Ove godine događaj će biti još više medijski propraćen i nabijen propagandom.

Slovački narodni ustanak započeo je u Banskoj Bistrici krajem avgusta 1944. kao oružani ustanak domaćeg otpora u Drugom svetskom ratu. Slovačka je tada bila klerofašistička marionetska država u milosti i nemilosti Hitlerove Nemačke. Na čelu joj je bio katolički sveštenik Jozef Tiso, vođa Slovačke narodne stranke (Slovenska Ludova Strana, SLS). Ustanak je s jedne strane bio usmeren protiv nemačke okupacije Slovačke, koja je započela 29. avgusta 1944, a s druge protiv Tisovog režima. Krajem oktobra 1944. ustanak je ugušen od strane Hitlerove Nemačke i njenih slovačkih pomagača. Ustanici su nastavili da se bore u podzemlju kao partizanski pokret, sve do kraja rata 1945. godine.

Pored vlade u egzilu u Londonu i lokalnih grupa otpora, češki i slovački komunisti u egzilu u Moskvi hteli su da obnove Čehoslovačku Republiku (ČSR), koju je Hitler 1939. godine uništio. Nakon nemačkog napada na Sovjetski Savez, to je dovelo do saradnje sa Staljinovim režimom i Crvenom armijom.

Akcija „Noćnih vukova“

A kako bi obeležila pobedu Crvene armije nad nacističkom Njemačkom, Kremlju lojalna ruska motociklistička grupa „Noćni vukovi MC“ od 2015. godine je organizovala takozvane „pobedničke vožnje“ do Berlina. Njen evropski ogranak zadnji put je u proleće 2024. godine protutnjao kroz više od 20 mesta u Slovačkoj i Češkoj gde se nalaze spomen-obeležja ili vojnička groblja Crvene armije iz Drugog svetskog rata.

U januaru 2024. premijer Robert Fico zatražio je od nemačkog kancelara Olafa Šolca da šefa evropskog ogranka „Noćnih vukova“ Jozefa Hambaleka skine sa spiska sankcija EU: „Hambalek nije nikome ništa uradio, samo voli motore“, rekao je Fico.

Savet EU stavio je Hambaleka na spisak sankcija nakon ruskog napada na Ukrajinu u februaru 2022. zbog bliskih veza s ruskim predsednikom Vladimirom Putinom i zato što je obučavao članove svoje motociklističke bande za borbu protiv Ukrajine. Još 2017. novinar Jan Kucijak, koji je ubijen 2018, isticao je da su te motociklističke grupe povezane sa slovačkim vladinim krugovima i Ficovom strankom Smer-SD.

U martu 2024. Hambalek je skinut sa spiska sankcija EU – što je bio „diplomatski uspeh“ za Fica i njegovog ministra spoljnih poslova Juraja Blanara, koji se rado fotografiše kako nazdravlja šampanjcem sa ruskim ambasadorom u Bratislavi.

Istorijski događaji u fokusu

U centru zvanične proslave je Muzej Slovačkog narodnog ustanka u Banskoj Bistrici, gradu u kojem je sve počelo. Muzej je 1969. dobio je impozantnu, avangardnu, novu zgradu, prvenstveno za predstavljanje komunističkog narativa: dominantne uloge Crvene armije i komunističkih partizana.

Godine 1990. tadašnji premijer Vladimir Mečijar, koji je pobedio na prvim slobodnim izborima, uspostavio je autoritarnu, nacionalističku vladu koju su zapadnoevropske države smatrale korumpiranom. Zajedno sa češkim premijerom Vaclavom Klausom, Mečijar je pogurao raspad Čehoslovačke. Nakon 1993. odveo je tada već nezavisnu Slovačku Republiku u međunarodnu izolaciju.

Tek nakon 1998. godine, kada je izabran Mikulaš Dzurinda, prozapadni premijer, Slovačka je 2004. godine mogla da uđe u NATO i EU. Društvena klima se promenila nabolje, a promenila se i slika istorije predstavljena u Muzeju narodnog ustanka.

Danas ta ustanova prikazuje razvoj fašističkih diktatura u 20. veku, tragediju Holokausta i ambivalentnu ulogu partizana u Drugom svetskom ratu. Isto tako i problem nacionalistički nastrojenih „Ludaka“ kao jedine dozvoljene stranke u Slovačkoj tokom Drugog svetskog rata. Otvoreno se govori o represalijama nemačkog okupatora i njegovih slovačkih pomagača nakon gušenja ustanka. Muzej ne zaobilazi ni staljinistički posleratni poredak pritisaka i proterivanja.

„Istina uvek na kraju izađe na videlo“

U jeku aktuelnih proslava, ustanak ponovo postaje tema rasprave između naučnog pristupa i političke instrumentalizacije. „Ne sme se negirati uloga zapadnih saveznika tokom Drugog svetskog rata“, upozorilo je pet stranih diplomata u Slovačkoj. Oni su uporedili impuls nacionalnog ustanka sa savremenom borbom Ukrajine protiv ruske okupacije.

Ambasadori Francuske, Rumunije, Češke, Velike Britanije i SAD objavili su 27. avgusta 2024. izjavu u kojoj se demistifikuje sovjetski istorijski narativ: „Istorija je beskompromisna, objektivna istina uvek na kraju izađe na videlo. Mi danas znamo da bi Crvena armija, uz svu svoju hrabrost, bez pomoći Zapada bila u bitno drugačijoj i mnogo težoj situaciji“, navodi se u tekstu ambasadora.

Neka Slovaci slave svoj praznik

Nakon izbijanja ukrajinskog rata 2022. godine, tadašnja slovačka vlada odlučila je da ne pozove zvanične predstavnike Rusije u Bansku Bistricu na obeležavanje narodnog ustanka. Tadašnji opozicioni lider Robert Fico održao je sastanak na Centralnom groblju Crvene armije u Zvolenu, samo nekoliko kilometara dalje, gde je na pozornici stajao sa ruskim ambasadorom Igorom Bračikovim.

U međuvremenu Fico, koji za sebe kaže da je antifašista, ponovo vlada Slovačkom. I besni protiv bilo kakvog demokratskog protesta: u svom prvom javnom istupu nakon atentata na njega u maju 2024. pozvao je na „ustavne promene protiv liberalnih i progresivnih ideologija“. U skladu s tim, omogućava svojim građanima, barem onih skoro 44 odsto birača koji su ga 2023. vratili na vlast, da proslave nacionalni praznik.

*ovaj članak je najpre objavljen na nemačkom jeziku