Af Örgütü'nden otoriterleşme ve ırkçılık uyarısı
24 Nisan 2024
Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International) "Dünyada İnsan Haklarının Durumu"na ilişkin 2023/24 raporunu bugün yayınladı. Raporun Türkiye bölümünde, cezasızlıktan barışçıl toplanma ve örgütlenme özgürlüğüne, işkenceden kadın ve LGBTİ+'ların yaşadığı hak ihlallerine pek çok alanda insan hakkı ihlali ele alındı.
"Türkiye'de insan hakları savunucuları, gazeteciler, muhalif siyasetçiler ve diğerleri hakkında temelsiz soruşturmalar, yargılamalar ve mahkumiyet kararlarının devam ettiğine" işaret edilen raporda, 6 Şubat depremlerinin ve Mayıs ayında gerçekleşen Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin etkisiyle yaşanan ihlaller de kayıt altına alındı.
"Evrensel özgürlükler saldırı altında"
Uluslararası Af Örgütü'nün geçen yıl 155 ülkede insan hakları alanında kaydedilen gelişmeleri özetlediği raporunda, dünya genelinde evrensel özgürlüklerin saldırı altında olduğu, devletler ve silahlı grupların savaş kurallarını çiğneyip esnettiği, bazı müdahalelerin merkezinde ırkçılığın yer aldığına dikkat çekildi.
Küresel düzeyde dört soruna odaklanan raporda, bu sorunlar, "silahlı çatışmalarda sivillerin gözden çıkarılabilir gibi görülmesi; toplumsal cinsiyet adaletinde gerilemenin hızlanması, ekonomik krizler, iklim değişikliği ve çevre tahribatının ötekileştirilen topluluklar üzerindeki orantısız etkileri ve üretken yapay zeka dahil yeni ve mevcut teknolojilerin meydana getirdiği tehditler" olarak sıralandı. Tüm bu sorunların 2024 ve sonrası için önemli zorluklar oluşturduğuna dikkat çeken Uluslararası Af Örgütü, devletlere, bu sorunlarla başa çıkmak ve başka çatışma ve krizlerin ortaya çıkmasını veya hali hazırdakilerin derinleşmesini önlemek için eşgüdümlü adımlar atma çağrısı yaptı.
Raporun Türkiye bölümünde ise ülke genelinde yaşanan insan hakları ihlalleri farklı başlıklar altında ele alındı.
Gazetecilere gözaltı ve tutuklama
Rapora göre Türkiye'de terörle mücadele ve dezenformasyon yasaları ifade özgürlüğünü sınırlandırmak için kullanıldı.
İfade özgürlüğü başlığı altında, 6 Şubat depremlerinin hemen ardından yetkililerin Twitter ve TikTok'a erişimi kısıtladığı belirtilerek hükümetin deprem müdahalesini eleştirdikleri gerekçesiyle gazeteciler dahil en az 257 kişinin gözaltına alındığına dikkat çekildi.
"Halkı yanıltıcı bilgiyi alenen yayma" ya da "kamu görevlisini hedef gösterme" suçlarından gazetecilerin gözaltına alınıp tutuklandığına işaret edilen raporda, pop şarkıcısı Gülşen'in de "halkı kin ve düşmanlığa tahrik veya aşılama" suçundan 10 ay hapis cezası aldığı ve "konutu terk etmeme" şartıyla tahliye edildiği hatırlatıldı. Dicle Fırat Gazeteciler Derneği Eş Başkanı da dahil 15 gazetecinin "terör örgütü üyeliği" suçlamasıyla yargılandığı davanın da devam ettiğine dikkat çekilen raporda gazetecilerin 13 ay tutuklu yargılandığı ifade edildi.
Raporda "Kanun Hükmü" adlı belgeselin festival seçkisinden çıkarılması üzerine başlayan tartışmaların ardından 60. Antalya Altın Portakal Film Festivali'nin iptal edilmesi de ifade özgürlüğü başlığı altına ele alındı.
Barışçıl toplanma hakkına engel
Raporda barışçıl toplanma özgürlüğünün de hukuka aykırı olarak kısıtlandığına dikkat çekildi. Bu başlık altında Cumartesi Anneleri/İnsanları'nın, yaklaşık 5 buçuk yıllık yasağın ardından 11 Kasım'da ilk kez müdahale olmadan Galatasaray Meydanı'nda toplanıp açıklama yapabildiğine dikkat çekilerek ancak Nisan ve Kasım ayları arasında Cumartesi Anneleri/İnsanları'nın protestolarını dağıtmak ve katılımcıları gözaltına almak için kolluk görevlilerinin hukuka aykırı güç kullanmaya devam ettiği ifade edildi.
Raporda Onur Yürüyüşleri'ne yönelik "hukuka aykırı kısıtlamaların sürdüğü" ifade edildi. Genel yasaklara rağmen ülke genelinde en az altı il ve dört ilçede çok sayıda Onur Yürüyüşü gerçekleştirildiği, Onur Yürüyüşleri döneminde izleyiciler, çocuklar, avukatlar, gazeteciler, üniversite öğrencileri, insan hakları savunucuları ve yabancı uyruklular dahil en az 224 kişinin keyfi olarak gözaltına alındığı belirtildi.
Muğla'daki Akbelen Ormanı'nda bir kömür madeni sahasını genişletmek için binlerce ağacın kesilmesini protesto eden ekoloji aktivistlerine karşı da hukuka aykırı güç kullanıldığı ve en az 50 aktivistin gözaltına alındığı hatırlatıldı.
"Sivil toplum örgütleri taciz ediliyor"
Örgütlenme özgürlüğünün ihlaline ilişkin ise "Türkiye'nin hükümetler arası Mali Eylem Görev Gücü'nün (FATF) kara para aklama ve terörün finansmanıyla mücadeleye ilişkin tavsiyelerini sivil toplum örgütlerinin taciz edilmesini kolaylaştırmanın kılıfı olarak kullanmaya devam ederken bir yandan da FATF'nin 'gri liste'sinde olmaya devam etti" değerlendirmesi yapılan raporda, Kadın Cinayetlerini Durduracağız Platformu'nun kapatılmasına ilişkin açılan dava hatırlatıldı.
Ayrıca Halkların Demokratik Partisi'nin (HDP) kapatılması ve partinin eski ve mevcut 451 üyesine beş yıl süreyle siyasi yasak getirilmesi istemiyle dava açıldığına, Türk Tabipleri Birliği (TTB) Merkez Konseyi'nin 11 üyesinin ise "TTB'nin kuruluş amaçlarına aykırı faaliyette bulundukları" gerekçesiyle görevden alındığına dikkat çekildi.
Hak savunucularına baskılar
Raporun insan hakları savunucularına baskıların değerlendirildiği bölümünde ise Türkiye'nin Osman Kavala'yı serbest bırakmayı reddetmesi nedeniyle ihlal prosedürüyle karşı karşıya olmasına rağmen Osman Kavala ve Selahattin Demirtaş davalarında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarını uygulamamaya devam ettiği hatırlatıldı.
Şebnem Korur Fincancı'nın 2022'de Irak Kürt Bölgesel Yönetimi'nde kimyasal silah kullanımı iddiaları hakkında bağımsız bir soruşturma yapılması çağrısında bulunduğu için Ocak ayında "terör örgütü propagandası yapma" suçundan 32 ay hapis cezasına mahkum edildiği ve 76 gün tutuklu kaldığı belirtilen raporda, ayrıca Eylül ayında Yargıtay'ın Osman Kavala'ya verilen müebbet hapis ve Çiğdem Mater, Can Atalay, Mine Özerden ve Tayfun Kahraman hakkındaki 18'er yıl hapis cezalarını onadığı vurgulandı.
Can Atalay'ın Mayıs ayındaki parlamento seçimlerinde Hatay Milletvekili seçilmesi ve Anayasa Mahkemesi'nin (AYM) iki kez, Atalay'ın devam eden tutukluluğunun haklarının ihlali olduğuna hükmetmesine rağmen Yargıtay'ın AYM'nin bağlayıcı kararlarını uygulamayı reddettiği belirtildi.
Mültecilerin karşılaştığı tutum
Mülteci karşıtı politika ve siyasi söylemlerin yarattığı atmosfer de Af Örgütü raporunun Türkiye bölümünde yer aldı.
Rapora göre mültecilere ve göçmenlere yönelik ayrımcı ve yaftalayıcı söylemler Mayıs ayındaki Cumhurbaşkanlığı seçimleri ve genel seçimler öncesinde arttı.
"Mayıs'taki Cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesi döneme, önde gelen adayların ırkçı ve mülteci karşıtı söylemlerinin damga vurduğu" ifade edilen raporda, 6 Şubat depremlerinden sonra da hem siviller hem de kamu görevlilerinin ırkçı saldırılarla Suriyeli mültecileri fiziksel şiddete ve/veya nefret söylemiyle sözlü tacize maruz bıraktığı, Suriyeli mültecilerin, depremden kurtulan Türkiye vatandaşlarına yer açmak için konteyner kamplardan çıkarıldığı belirtildi.
LGBTİ+'lara yönelik söylemler
Öte yandan raporda Mayıs seçimleri öncesinde LGBTİ+'ların da artan ayrımcı ve yaftalayıcı söylemlerle karşı karşıya kaldığına dikkat çekildi. Raporda, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın Mayıs ayında katıldığı bir televizyon programında sarf ettiği "LGBT denilen olay aile kurumuna sokulmuş bir zehirdir. Bu zehri hele hele halkının yüzde 99'u Müslüman olan bir ülke olarak kabullenmemiz mümkün değil" ifadeleri de yer aldı.
Raporda ayrıca Şubat depremlerinin ve çadır kentlerdeki koşullar engelli kişileri orantısız bir şekilde etkilediği, depremlerin ardından birçok LGBTİ+'nın da güvenlik endişeleri nedeniyle barınma, tıbbi bakım ve diğer yardımlara erişimden kaçındığı, diğer yandan kamu görevlilerine yönelik cezasızlık politikalarının devam ettiği vurgulandı.
Yüksek gıda enflasyonu nedeniyle yoksullaşmanın arttığı ve ekonomik, sosyal ve kültürel hakların ihlal edildiğine işaret edilen raporda, Türkiye'nin kömüre bağımlı enerji politikalarının devam etmesi nedeniyle sağlıklı bir çevrede yaşama hakkı özelinde de sorunlara dikkat çekildi.
Dünya 1948 öncesine mi dönüyor?
Raporun önsözünü kaleme alan Uluslararası Af Örgütü Genel Sekreteri Agnès Callamard, dünyanın 1948'in evrensel insan hakları vaadinden geriye doğru savrulduğuna işaret ederek "otoriter" uygulamalar ve fikirlerin birçok devlete ve topluma nüfuz ettiğini belirtti.
"Metaforik zaman makinemiz bizi 1985'ten de geriye fırlattı ve kapıları 1948'de sımsıkı kapatılmış bir cehenneme düştük" ifadelerini kullanan Callamard, "Dünyadaki milyonlarca kişi için Gazze bugün, İkinci Dünya Savaşı sonrası sistemin mimarlarının çoğunun ahlaki başarısızlığını; evrenselliğe, müşterek insanlığımıza ve 'bir daha asla' taahhütlerimizi koruma başarısızlıklarını simgeliyor" diye ekledi.
"Irksal ayrımcılık var"
İsrail'in Gazze'ye yönelik saldırılarının geniş yer bulduğu raporda, çatışmalara müdahalede ırksal ayrımcılığın ortaya çıktığı belirtilerek "Ayrımcı çifte standartlar yalnızca ABD ve pek çok Avrupa devletinin İsrail ve İşgal Altındaki Filistin Toprakları'nda yaşanan çatışmalar hakkındaki söylem ve politikalarında değil, sonuçları bakımından da belirginleşiyor. Birçok hükümet, Filistinlilerle dayanışma protestolarına hukuksuz kısıtlamalar getirdi. Avusturya, Fransa, Almanya, Macaristan, Polonya ve İsviçre hükümetleri 2023'te kamu düzeni veya ulusal güvenliğe yönelik muğlak riskleri öne sürerek ve bazı durumlarda ırkçı kalıp yargılara başvurarak bu protestoları önden yasakladı" denildi.
Öte yandan Callamard, kuzeyden güneye, doğudan batıya otoriter politikaların, ifade ve örgütlenme özgürlüklerini silip süpürdüğünü, toplumsal cinsiyet eşitliğine darbe vurarak cinsel sağlık ve üreme sağlığı haklarını aşındırdığına dikkat çekerek, Afganistan'da kadın veya kız çocuk olmanın fiilen suç haline getirildiğini, ABD'de 15 eyaletin kürtajı tamamen veya son derece istisnai durumlar dışında yasakladığını hatırlattı.
Eşitsizlik yılı 2023
Raporda, 2023'ün bir "eşitsizlik yılı" olduğu vurgulanarak, Birleşik Krallık'tan Macaristan'a, Hindistan'a kadar birbirinden farklı birçok ülkede, ekonomik ve sosyal hakları savunanların en fazla hedef alınan aktivistler arasında olduğu, iklim aktivistlerinin "terörist" olarak yaftalandığı, Ortadoğu'da hükümetlerin ekonomi yönetimini eleştirenlerin, Asya-Pasifik'te sendikalar, Batı Afrika'da yolsuzlukla mücadele edenlerin susturulduğu ve keyfi olarak tutuklandığı belirtildi.
Raporda ayrıca üretken yapay zeka teknolojilerinin teknoloji kaynaklı suistimalleri artırdığına, hakların yaygın olarak aşındırılmasına kapı açtığına da dikkat çekildi: "Devletler, son derece müdahaleci casus yazılımları ve yüz tanıma teknolojilerini acilen yasaklamalıdır. Yapay zeka teknolojilerinin yol açtığı riskleri ve zararları ortadan kaldırmak için güçlü yasalar ve yönetmelikler çıkarmalıdırlar. Büyük teknoloji şirketlerini, özellikle bu şirketlerin gözetim temelli iş modelinin zararlarına son vermek yoluyla dizginlemelidirler."