AKP'li genç "fahri"ler: Askerlikten muaf mı oldular?

DW Türkçe'nin Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) iş birliği ile yürüttüğü Gölge Diplomatlar (#ShadowDiplomats) araştırması, Türkiye kamuoyunca çok tartışılmayan fahri konsolosluk statüsünün getirdiği ayrıcalıkları ve bu ayrıcalıklardan kimlerin faydalandığını gözler önüne serdi.

Öyle ki Türkiye'nin 1976'da taraf olduğu "Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesi"ne göre fahri konsoloslar askerlikle ilgili yükümlülüklerden muaf tutuluyor. Bu durum ise dikkatleri son dönemde sayıları artan genç fahri konsolosların üzerine çekiyor.

Yaş ortalaması düştü

Araştırma, Türkiye'de uzun yıllardır kabul edilen bu temsiliyette yaş ortalamasının düştüğünü gösteriyor. AKP ile bağları olan bazı fahri konsolosların ise göreve başladıkları dönemde en genç fahri konsolos olduklarını ya da kendilerini 'en genç fahri konsolos' olarak tanıttıkları dikkat çekiyor. En genç fahri konsolos unvanına sahip isimler arasında AKP Eskişehir Milletvekili Harun Karacan'ın oğlu Alihan Karacan, AKP'li İskenderun Belediye Başkanı Mehmet Fatih Tosyalı'nın yeğeni Şerif Tosyalı ve AKP Genel Merkez Dış İlişkiler Başkan Yardımcısı Emre Ete bulunuyor.

Bu üç isimden ikisi Viyana Sözleşmesi'nden doğan 'askerlikten muaf olma hakkını' kullanıp kullanmadıklarına dair sorumuza yanıt vermezken Tosyalı Holding'in haber yayınlandıktan sonra DW Türkçe'ye gönderdiği bilgiye göre, Şerif Tosyalı askerliğini fahri konsolos olmadan önce 2010 yılında yaptı. Bu isimlerin fahri konsolosluğunu onaylayan Dışişleri Bakanlığı ise konuyla ilgili yorum yapmadı.

Ancak DW'ye konuşan uluslararası hukuk uzmanlarına göre Viyana Sözleşmesi, 'askerlikten muafiyet' de dahil tüm hükümleriyle sözleşmeye taraf olan bir ülke olan Türkiye için bağlayıcı. Türkiye'nin uluslararası hukuk alanındaki en yetkin uzmanlarından biri olan eski AİHM yargıcı Rıza Türmen, "Türkiye uluslararası bir sözleşmeye taraf ise o sözleşmeye uymak zorundadır. Bu Viyana Sözleşmesi için de geçerlidir" diyor.

Türkiye'de 300'ü aşkın fahri konsolos var

Dışişleri Bakanlığı'na göre Türkiye'nin dünyanın farklı ülkelerinde bulunan fahri konsolos sayısı 108'e ulaşırken Türkiye'de yabancı ülkelerin fahri konsolosluğunu yapan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının sayısı 300'ü geçiyor. Hem Türkiye'de bulunan yabancı ülke fahri konsoloslarının hem de Türkiye'yi yurtdışında temsil eden fahri konsolosların bu statüyü elde etmesi için Türkiye'nin onayı gerekiyor. Ancak onayladığı fahri konsolosların sayısı giderek artan Türkiye, benimsediği bu politika doğrultusunda, bu statüyü kullandırmayı kabul eden her ülke gibi belirli kurallara uymak zorunda.

Uluslararası diplomasinin bu alanındaki kuralları düzenleyen Viyana Sözleşmesi'nin 67'inci maddesi ise kişisel yükümlülüklerden bağışıklık kapsamında "Kabul eden devlet, fahri konsolosluk memurlarını her türlü kişisel yükümlülük ve hangi neviden olursa olsun kamu yararı hizmetleriyle, istimval, yardım ve konaklama gibi askerlikle ilgili yükümlülüklerden muaf tutacaktır" diyor.

Altınbaş Üniversitesi Hukuk Fakültesi Milletlerarası Özel Hukuk Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Doç. Dr. İlyas Gölcüklü, Viyana Sözleşmesi'nin, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Madde 90/f.5 gereği kanun hükmünde olduğuna ve sözleşmeye karşı Anayasa'ya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesi'ne dahi başvurulamayacağına dikkat çekiyor ve ekliyor: "Usulünce yürürlükten kaldırılmadığı sürece Viyana Sözleşmesi tüm hükümleriyle taraf devletler için bağlayıcıdır."

"Vatandaşlığından bağımsız"

Sözleşmenin 67'inci maddesine göre taraf devletlerin fahri konsolosları askerlikle ilgili yükümlülüklerden muaf tutmayı taahhüt ettiklerini ifade eden Gölcüklü, "Böylece kabul eden devlet diğer bir ifadeyle ev sahibi devlet, fahri konsolosluk memurları lehine olan bu haklara saygı duymakla yükümlüdür. Türkiye de hem Viyana Sözleşmesi kapsamında hem de devletlerle yapılan İkili Konsolosluk Anlaşmaları çerçevesinde Madde 67'ye yapılan genel atıfla bu hakları tanımaktadır" diyor.

Sözleşmeye göre, her devletin fahri konsolosluk memurlarını atayıp atamama veya ülkesinde kabul edip etmeme kararında serbest olduğunu vurgulayan Gölcüklü, dolayısıyla fahri konsolosu kabul eden devlet hangisi ise o devletin Viyana Sözleşmesi kapsamında kabul ettiği fahri konsolosun haklarını vatandaşlığından bağımsız şekilde dikkate alacağına işaret ediyor.

Emekli diplomat Ünal Çeviköz ise 67'inci maddede askerlikten muafiyet sağlandığının görüldüğünü belirterek "Bence yanlış. Fahri konsolos T.C. vatandaşı ise askerlik de bir vatandaşlık görevidir ve Viyana Sözleşmesi'ne sığınılarak böyle bir muafiyete sahip olmamalıdır" yorumunu yapıyor.

Peki genç yaşta fahri konsolosluk elde eden isimler nasıl bir profil çiziyor?

23 yaşında gönüllü diplomat

Araştırma, 2020 yılında Türkiye Hava Kurumu'nda üst düzey bir göreve getirilen AKP Eskişehir Milletvekili Harun Karacan'ın oğlu 28 yaşındaki Alihan Karacan'ın daha erken yaşlarda fahri konsolos da olduğunu gösteriyor.

1994 doğumlu Karacan, Kosova'nın Eskişehir fahri konsolosu. Kamuya açık kaynaklar incelendiğinde Karacan'ın bu ülkenin fahri konsolosluğuna tam olarak hangi tarihte atandığına dair şeffaf bir bilgiye rastlanmıyor. Ancak Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği'nin Mart 2017'deki bir etkinliğine fahri konsolos unvanıyla katıldığı haberlerde yer alıyor. Bu tarihte Karacan 23 yaşındaydı. Alihan Karacan, aynı dönemde Eskişehir Kızılay Başkan Yardımcılığı ve Satranç Federasyonu İl Temsilciliği görevlerini de yürütüyordu.

Alihan Karacan'ın adı en son Temmuz 2020'de Cumhuriyet tarihinin en köklü kurumlarından Türk Hava Kurumu'na (THK) atanmasıyla kamuoyunun gündemine gelmişti. Sözcü gazetesinin haberi, THK'ye Haziran 2020'de üye olan Karacan'ın, bir ay içinde kurumun en yüksek gelire sahip olan Eskişehir Şubesi'ne başkan olarak atandığını ortaya çıkardı. Söz konusu atama, kamuoyunda Karacan'ın bu görevi sürdürmesi için gerekli bilgi ve deneyime sahip olmadığı ve AKP'li bir vekilin oğlu olduğu için bu görevi aldığı eleştirilerine yol açtı.

Bir süre AKP Genel Başkan Yardımcılığı görevinde de bulunan AKP Eskişehir Milletvekili Harun Karacan, akaryakıt istasyonları olan Karacan Şirketler Grubu'nun ortaklarından. Harun Karacan bir yandan da Türkiye'de Makedonya'nın Eskişehir fahri konsolosluğu görevini yürütüyor. Bu göreve 2013 sonlarında getirilen Harun Karacan, Makedonya'nın fahri konsolosu olarak, oğlu Alihan Karacan'ın fahri konsolosluğu için Kosova büyükelçiliğine teklifte bulunup bulunmadığı ya da oğlunu bu konuda teşvik edip etmediği konusunda sorularımızı yanıtlamadı.

Seçim kampanyasında fahri konsolos vurgusu

Türkiye'de bulunan ve en genç fahri konsolos unvanına sahip olduğunu duyuran isimlerden biri de AKP Genel Merkez Dış İlişkiler Başkan Yardımcısı olan Emre Ete. Ete, aynı zamanda Türkiye'de görev alan ve yabancı ülkeleri temsil eden T.C. vatandaşlarının ‘birlik ve beraberliğini sağlamak' adına kurulan Dünya Fahri Konsoloslar Derneği'nin (DFKD) Yönetim Kurulu Başkanı.

2015 seçimlerinde AKP'den İstanbul 2'nci bölge milletvekili adayı olan Ete, seçim kampanyasında "Latin Amerika'nın en genç Fahri Konsolosu” unvanını kullanmıştı. O dönem basına yansıyan açıklamalarında yüksek öğrenimini Amerika'da tamamladığını, Latin Amerika'nın en genç Fahri Konsolosu ve Türkiye'nin seçilmiş en genç mütevelli heyet üyesi olduğunu belirten Ete, “Ben inanıyorum ki, bizim ülkemizden daha nice enler çıkacaktır” ifadelerini kullanmıştı.

Teknoloji, züccaciye ve fuarcılık sektörlerinde faaliyet gösteren firmaların yönetim kurullarında bulunan ve Dünya Helal Zirvesi Konsey Başkan Yardımcısı da olan Ete, 2015 yılında Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın elinden "2015 Yılı En İyi Genç Girişimci" ödülünü almıştı.

Emre Ete aynı zamanda AKP döneminde İstanbul Büyükşehir Belediyesi'ne (İBB) arazi satışıyla kamuoyunun gündemine gelen Atmaca Grup Yönetim Kurulu Başkanı Adem Atmaca'nın damadı. İBB Başkanı Ekrem İmamoğlu, geçen yıl, 2016'da İBB'den 11 milyon dolara alınıp dört gün sonra 47 milyon dolara tekrar İBB'ye satılan arazi olayını duyurarak şirket hakkında suç duyurusunda bulunmuştu.

Honduras'ın İstanbul Fahri Konsolosu olan Emre Ete, bu görevine Mayıs 2016'da başladı. Kamuya açık kaynaklara göre 1982 doğumlu olan Ete, bu statüyü kazandığında 34 yaşındaydı. Emre Ete'nin abisi Dünya Helal Zirvesi Konsey Başkanı Yunus Ete ise Lesotho Krallığı'nın İstanbul Fahri Konsolosu. Yunus Ete, ayrıca Dünya Fahri Konsoloslar Derneği Yönetim Kurulu Genel Sekreteri.

Emre Ete, CC plakalı araç kullanımı ve 'askerlik muafiyeti' dahil fahri konsolosluk görevinden doğan haklardan hangilerini kullanıp kullanmadığına dair yönelttiğimiz sorulara yanıt vermedi. DW Türkçe'nin Türkiye'de kurulu bir dernek olan Dünya Fahri Konsoloslar Derneği'nin faaliyetleri konusunda sorduğu sorular da yanıtsız kaldı.

Zamanının en genç fahrisi

İskenderun'un AKP'li Belediye Başkanı Mehmet Fatih Tosyalı ve Şerif Tosyalı ise amca-yeğen fahri konsolos olanlardan.

Mehmet Fatih Tosyalı, Türkiye'de Slovenya'nın Hatay fahri konsolosluğunu yürütürken, yeğeni Şerif Tosyalı aynı şehirde Karadağ'ın fahri konsolosu. Şerif Tosyalı'nın Türkiye'de döneminin en genç fahri konsolosu olduğuna dair haberler Aralık 2013'te çıktı. Şerif Tosyalı, o dönem 28 yaşındaydı. 

*Tosyalı Holding’den DW Türkçe'ye haber yayınlandıktan sonra gönderilen bilgi notunda, Şerif Tosyalı'nın askerliğini fahri konsolosluk görevine getirilmeden önce 2010 yılında Ankara Mamak 329. Kısa Dönem Barış Gücü’nde yaptığı belirtildi. Bilgi notunda, "Karadağ’daki başarılı yatırımlardan ötürü dönemin Cumhurbaşkanı tarafından bu görev Şerif Tosyalı'ya taltif edilmiştir" denildi.

Şerif Tosyalı'nin amcası Mehmet Fatih Tosyalı'nın fahri konsolos olması ise 2012'ye dayanıyor.

2007 yılında seçildiği MÜSİAD Hatay Şube Başkanlığı görevini 12 yıl boyunca yürüten Mehmet Fatih Tosyalı, 1988 yılında kurdukları aile şirketi Tosyalı Holding'e bağlı tüm şirketlerde yönetim kurulu üyeliği yaptı. Holding, demir çelik sektöründe faaliyet gösteriyor. 

Tosyalı Holding için Hatay'da 80 dönümlük deniz dolgusunda tartışmalı imar değişikliği planı ilk olarak 2006'da yargıya taşınmış, Danıştay kararı ‘dur' demesine rağmen projenin Ocak 2022'de Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığınca onaylanması kamuoyunda tepkiye yol açmıştı. Plan, Nisan 2022'de Hatay'ın İskenderun ilçesinde yapılan belediye meclisinde de onaylandı. Projeyle ilgili yargı süreci devam ediyor.

Mehmet Fatih Tosyalı, şirketleri hakkındaki yargı sürecinin Slovenya açısından fahri konsolosluğunu olumsuz etkileyip etkilemediğine dair sorumuza yanıt vermedi.

Aile boyu fahriler

Öte yandan Türkiye'de yabancı ülkeleri temsil eden ve T.C. vatandaşı olan fahri konsoloslar incelendiğinde bir aile içerisinde birden fazla fahri konsolos olan örnekler Karacan ve Tosyalı ve Ete'lerle sınırlı değil.

Tarım sektöründe faaliyet gösteren Özova Group'un sahibi Murat İçcan Kazakistan'ın Hatay fahri konsolosluğunu yürütürken oğlu Mevlüt Emre İçcan Senegal'in Hatay Fahri Konsolosu olarak atandı.

Durmazlar Makine Yönetim Kurulu Başkanı Hüseyin Durmaz da İngiltere'nin Bursa Fahri Konsolosu iken kız kardeşi ve aynı şirketin yönetim kurulu başkan yardımcısı olan Fatma Durmaz Yenibirlik 2015'te Polonya'nın Bursa Fahri Konsolosu oldu. Tramvay üreticisi olan Durmazlar, 2018'de ilk ihracatını AB üyesi Polonya'ya gerçekleştireceğini açıkladı. Fatma Durmaz Yenibirlik, söz konusu ihracatta fahri konsolosluk görevinin ne kadar etkili olduğuna dair sorumuzu yanıtlamadı.

Öte yandan SUMMA İnşaat'ın sahipleri Selim Bora Svaziland'ın, kardeşi Fatih Bora Nijer'in, Fatih Bora'nın eşi Zeynep Bora ise Ruanda'nın fahri konsolosu. Şirketin Afrika bölgesinde çok sayıda yatırımı bulunuyor.

Celal Metin ve Ali Kerem Metin de baba-oğul fahri konsolosluk görevini sürdüren iş insanlarından. METCAP Energy firmasının sahibi Celal Metin Papua Yeni Gine'nin İstanbul fahri konsolosluğunu yürütürken, oğlu Ali Kerem Metin Marshall Adaları'nın İstanbul Fahri Konsolosu.

Aynı aile içinde olup da birden fazla ülkenin fahri konsolosluğunu üstlenen isimler bu durumun ne şekilde ve hangi motivasyonla gerçekleştiğine ilişkin sorularımıza yanıt vermedi.

Peki bu olağan bir durum mu?

Emekli diplomat Ünal Çeviköz, "Bir aile üyesinin fahri konsolosluğu iyi yürütmesi dolayısıyla aynı ailenin diğer mensupları da başka ülkeler tarafından fahri konsolos olarak önerilebilir" diyor ve ekliyor: "Diğer yandan Türkiye'de fahri konsolosluk sosyal statü için çok kullanıldığından 'Benim babam şu ülkenin fahri konsolosu olur ya da kardeşim bu ülkenin fahri konsolosu' deyip bir tür CV zenginliği yaratıp ondan yararlanarak da aynı ailede birden fazla fahri konsolosluk edinilmesi mümkün."

#ShadowDiplomats nedir?

"Shadow Diplomats" (Gölge Diplomatlar), uluslararası diplomaside en az incelenen rollerden biri olan fahri konsolosluğa ışık tutuyor. Bu gönüllü diplomatlar, genellikle büyükelçilik veya konsolosluk bulunmayan yerlerde, yabancı hükümetlerin çıkarlarını desteklemek için kendi ülkelerinden çalışıyor.

Soruşturma, fahri konsolosluk sisteminin, yeterince denetlenmeden atanan ya da kazandıkları bu statüyü kendilerini zenginleştirmek, kanun yaptırımlarından kaçmak veya siyasi gündemleri ilerletmek için kullanan bazı isimler tarafından baltalandığını ortaya koydu.

Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ve ABD'li haber kuruluşu ProPublica'nın koordinatörlüğünde hazırlanan, 46 ülkeden 61 medya kuruluşunu kapsayan bir gazetecilik iş birliği olan "Shadow Diplomats (Gölge Diplomatlar)" 160 gazetecinin ortak çalışmasıyla hazırlandı. Türkiye ile ilgili çalışmayı sadece DW Türkçe'nin gerçekleştirdiği küresel araştırmada yer alan gazeteciler skandallara veya ceza davalarına karışmış en az 500 adet fahri konsolos tespit etti.

*15 Kasım Salı günü saat 09.00'da yayınlanan haberde Tosyalı Holding'den gönderilen bilgi sonrası değişiklik yapılmıştır. Saat 22.00'de haberde şehven yazılan Şerif Tosyalı'nın Mehmet Fatih Tosyalı'nın oğlu olduğu ifadesi değiştirilmiş, Tosyalı'nın askerlik yaptığına dair bilgi habere eklenmiştir.