#ShadowDiplomats: Gölge diplomatların suç dünyası

"Gölge Diplomatlar" (Shadow Diplomats) araştırması, uluslararası diplomasinin şimdiye kadar en fazla göz ardı edilmiş alanlarından birine ışık tutuyor: Fahri konsoloslar. Bu gönüllü diplomatlar genellikle büyükelçiliği veya konsolosluğu bulunmayan yerlerde yabancı hükümetlerin çıkarları adına kendi ülkelerinden çalışıyorlar.

Fahri konsoloslar hakkında şimdiye kadar yapılmış en büyük araştırma projesi olan Gölge Diplomatlar'da (Shadow Diplomats), aralarında DW Türkçe'nin de bulunduğu yaklaşık 60 medya kuruluşu çalıştı. 

Kırk altı ülkeden 160 araştırmacı gazetecinin aylar boyunca üzerinde çalıştığı proje Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ve ABD bazlı kâr amacı gütmeyen bağımsız bir haber kuruluşu olan ProPublica koordinatörlüğünde yapıldı.

Diplomasinin bu alanını küresel anlamda mercek altına alan araştırma, saygıdeğer ve başarılı insanlar tarafından seçildiği söylenen fahri konsolosların en az 500'ünün suça veya skandallara karıştığına işaret ediyor.

Türkiye'deki Gölge Diplomatlar

DW Türkçe, Türkiye'de incelediği 300'den fazla fahri konsolos arasında da adı skandallara karışmış 50 adet fahri konsolos tespit etti. 

Türkiye'de başka ülkeleri temsil eden ve çoğunlukla Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan fahri konsoloslar, uyuşturucu taşımacılığından hayali ihracata, yasa dışı bahisten insan kaçakçılığına, gazetecileri tartaklamaktan Gülen yapılanması üyeliğine kadar iddia ve birçok farklı suçlama ile kamuoyunda kendilerinden söz ettiren isimler.

Başka ülkelerde Türkiye'yi temsil eden yabancı ülke vatandaşı olan fahri konsoloslar da skandallara karıştı. Bunlar arasında vizede sahtecilik, rüşvet ve zimmete para geçirmek dahil farklı suçlamalar var. 

Bu skandallara karışan isimlerle ilgili daha detaylı haberlerimizi hafta içerisinde okuyabileceksiniz.

Türkiye'ye özgü değil

Fakat bu durum Türkiye'ye özgü değil. Gölge Diplomatlar araştırması dünyanın birçok farklı ülkesinde uyuşturucu kaçakçıları, silah tüccarları, katiller, seks suçluları ve dolandırıcıların fahri konsolos olarak görev yaptığını ortaya koyuyor.

Aung Moe Myint de onlardan biri. Belarus'un Myanmar'daki fahri konsolosu olan Myint’in şirketi, 2021'den sonra Myanmar'ın acımasız askeri cuntasının etnik azınlıklara karşı yürüttüğü soykırım kampanyası sırasında orduya füze ve uçak tedariğine yardımcı oldu.

Ladislav Otakar Skakal da bir başka örnek. Mahkeme kayıtlarına göre, İtalya'nın Mısır'daki eski fahri konsolosu olan Skakal, 2017’de diplomatik bir konteyner içinde beş mumya maskesi ve binlercesi altın olan 21 binden fazla tarihi sikkeyi Mısır’dan İtalya’ya kaçırdı. Ancak İtalyan yetkililer evrak hatasından dolayı konteyneri arayıp tarihi eserleri buldular. Görevine son verilen fahri konsolos 2020 yılında Kahire'de gıyabında 15 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Skakal'ın İtalya'da olduğu tahmin ediliyor fakat iki ülke arasında suçluların iadesi anlaşması bulunmuyor.

Neden fahri konsolos oluyorlar?

Yabancı hükümetlerin çıkarlarını desteklemek için bağlantılarını ve nüfuzlarını kullanan fahri konsoloslar genelde varlıklı, güvenilir olduğu düşünülen ve o ülkede bilinen insanlar arasından seçiliyorlar. Peki zaten varlıklı ve iş hayatında meşgul oldukları düşünülen bu insanlar karşılığında bir ücret almadıkları bu işi neden yapıyorlar?

Çünkü fahri konsolosluk unvanı, sahibine diplomasi dünyasının kazançlı kapılarını aralıyor ve profesyonel olarak çalışan diplomatların sahip olduğu avantajlardan bazılarına sahip olmalarına olanak sağlıyor.

DW Türkçe'nin ulaştığı, kamuoyunca tanınan ve Türkiye'de başka bir ülkeyi temsil eden bazı fahri konsoloslar, Türkiye ile temsil ettikleri ülke arasındaki ilişkileri geliştirmek için bu görevi üstlendiklerini belirttiler. 

Araştırma boyunca DW Türkçe'nin uzmanlarla yaptığı görüşmeler Dışişleri Bakanlığı yetkililerinin dahi aslında uluslararası diplomasinin bu alanındaki kurallarını düzenleyen, Türkiye'nin de taraf olduğu Viyana Sözleşmesi'nden doğan hakları tam olarak bilmediğini ortaya koydu.

Bu sözleşmeye göre fahri konsolosların genel olarak dokunulmazlıkları olmamasına rağmen, konsolosluk işleriyle ilgili olduğunu beyan ettikleri evraklar, çantalar, kutular ve hatta konteynırların aranması için özel izin gerekebiliyor.

Viyana Sözleşmesi'nin 61'inci maddesine göre fahri konsolosluk memuru tarafından taşınan bir konsolosluk makamının arşivleri ve belgeleri, diğer evrak ve belgelerden ayrı tutulmak kaydıyla her zaman ve her yerde dokunulmazlığa sahiptir.

Bu haktan yararlananlardan birisi de Marco Carrai idi. İtalya'nın Floransa kentindeki İsrail Fahri Konsolosu olan Carrai'nin siyasi bir partiye yasa dışı finansman sağladığından şüpheleniliyordu. 2019'da İtalyan müfettişler kanıt bulmak için ofisini aradı, ancak konsolosluk işleriyle ilgili olduğunu beyan ettiği için müfettişler birçok belgeye dokunmadan bırakmak zorunda kaldı. Kendisine ulaştığımız Carrai yorum yapmayı reddetti.

Diğer ayrıcalıklar

Kendi işleri için vergiden muaf olmamalarına rağmen, konsolosluk binası olarak belirledikleri yerler ve buradaki harcamaları vergiden muaf tutulabiliyor. 

Fahri konsoloslar bu görevlerinden dolayı resmi koruma, CC diplomatik plaka, diplomatik pasaport, kendilerine özel araç park alanı, ve silah ruhsatı da talep edebiliyor ve Viyana Sözleşmesi'nin 67. maddesine göre askerlik dahil kamu hizmetlerinden feragat edebiliyorlar.

DW Türkçe'ye konuşan kimi uzmanlar, fahri konsolosların diğer vatandaşların tabi olduğu yükümlülüklerden muaf tutulmasının doğru olmadığını, fahri konsoloslara özel faydalar sağlanmasının bu kişilerin ticari rakipleriyle "adil olmayan bir temelde" rekabet etmelerine yol açtığını belirtti. 

Fahri konsoloslar temsil görevlerinden doğan hakların yanı sıra bulundukları şehirde devletin resmi protokol listelerine de giriyorlar. Buradaki temasları da kendilerine farklı fırsatların kapılarını açıyor. 

Emekli diplomat Ünal Çeviköz, "Cumhuriyet Bayramı resepsiyonlarında, davetlerde, kutlamalarda yer alabiliyorlar. O tür yerlerde görünmek de tabii, onların statüleri açısından ve iş çevreleriyle profesyonel ilişki geliştirmeleri açısından önemli" diyor.

Nasıl fahri konsolos olunuyor?

Örneğin Sri Lanka Demokratik Sosyalist Cumhuriyeti, Erzurum'a bir fahri konsolos atamak istediğinde, genellikle Türkiye ve Erzurum'da tanınmış, yerel makamlar ve iş dünyasıyla iyi ilişkileri olan, Sri Lanka ile Türkiye arasındaki ilişkileri geliştirebilecek, güvenilir olduğunu düşündüğü isimleri inceliyor.

Öte yandan Erzurum'da tanınan bir iş insanı da Sri Lanka Büyükelçiliği'ne onları temsil etme teklifinde bulunabiliyor. 

Yine üçüncü bir kişi de başka bir kişinin fahri konsolos olması için o ülkeye tavsiyede bulunabiliyor. Bunun üzerine belirlenen aday, fahri konsolos atanmak istenen ülkenin Dışişleri Bakanlığı'na iletiliyor. Eğer Bakanlık da uygun görürse, örneğin Türkiye'de Cumhurbaşkanlığı kararı sonrası fahri konsolosluk görevini üstleniyor. 

Karanlık ilişkiler

Dışişleri Bakanlığı'nın resmi sitesindeki açıklamasında "Gerek fahri konsolos unvanı, gerek sağladığı statü, özellikle hizmetin yerine getirilmesi amacıyla ve basiretle kullanılmalıdır. Bu husus fahri konsolosluk kurumunun saygınlığının korunması için asli bir yükümlülüktür" deniliyor. Fakat Gölge Diplomatlar (Shadow Diplomats) araştırması, bu sistemin, kendilerini zenginleştirmek, kolluk kuvvetlerinden kaçmak veya siyasi gündemlerini ilerletmek için statülerini kötüye kullanan ve yeterince denetlenmeyen fahri konsoloslar tarafından zayıflatıldığını ortaya koyuyor.

Araştırmanın bulguları, diplomatik pasaportla birçok ülkeye vizesiz ve aranmadan girip çıkabilme avantajından dolayı sistemin Hizbullah gibi uluslararası terörist organizasyonlar tarafından dahi suistimal edilebildiğini gösteriyor. Çünkü resmi görevli diplomatların aksine fahri konsoloslar sıkı bir denetime tabii değiller. 

Hizbullah'ın mali ağını araştıran ABD'li eski yetkililer, proje ortaklarına yaptıkları açıklamada terör örgütünün fahri konsolosluk statüsünü kasıtlı ve iyi organize edilmiş bir şekilde kullandığını belirtti. Mart ayında ABD'nin Hazine Bakanlığı Gine'de önde gelen bir iş adamı olan Ali Saade'ye Lübnan fahri konsolosluk statüsünü kullanarak Hizbullah'a para aktarmakla suçlamasıyla yaptırım uyguladı

2008'de Hizbullah'ın suç ağına yönelik federal bir soruşturmayı denetlemek üzere ABD Savunma Bakanlığı'na atanan eski bir üst düzey terörizmin finansmanıyla mücadele uzmanı olan David Asher, "Hizbullah üyeleri, bu fahri konsolosları kullanarak temelde ceza almadan mal taşıyabileceklerini ve bu sayede yakalanmayacaklarını fark ettiler. Diplomatik pasaportunuzu gösterirsiniz, soru sorulmaz" dedi ve ekledi: "Bu uluslararası güvenlik kapasitemizde büyük bir boşluk yaratıyor."

ProPublica ve ICIJ tarafından tespit edilen dokuz fahri konsolos, kolluk kuvvetleri ve hükümetler tarafından terörist gruplarla ilişkilendirildi.  

Bu gibi risklerin farkında olan ABD, Arjantin, Kanada, Bolivya, Kosta Rika gibi kimi devletler temsil için fahri konsolos atamazken, 2007 yılında sızdırılmış diplomatik bir mesaja göre ise Liberya, devletin itibarını koruyabilmek adına neredeyse tüm fahri konsoloslarını görevden aldı. Bu karara gerekçe olarak ülkeyi temsil eden fahri konsolosların suç faaliyeti raporları gösterildi.3

Türkiye konsolos cenneti

Fahri konslosluk müessesesinin tarihi Batı Roma İmparatorluğu'na kadar uzanıyor. Uzun seyahatlerin çok zor olduğu dönemlerde kimi ticaret insanları temsil görevleri de almaya başlıyor. 

Dijitalleşen ve küreselleşen dünyada hem evrakların hem de insanların dolaşımının genel olarak kolaylaşmasına rağmen T.C. Dışişleri Bakanlığı'nın web sitesine göre Türkiye'de son on yılda fahri konsolosluk sayısında ise hızlı bir artış yaşanıyor. 

Dışişleri Bakanlığı bunun gerekçesini resmi web sitesinde şöyle açıklıyor: "Küreselleşme sürecinde insan hareketlerinin ve uluslararası ilişkilerin her alanda yoğunlaşması nedeniyle fahri temsile olan ihtiyaç azalmamış, tersine artmıştır."

Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu ise 9 Kasım 2022 tarihinde Kazakistan'da yaptığı açıklamada "Sürekli diplomatik ağımız genişliyor. Dünyada 5'inci sıradayız. Bazı ülkeler kapatırken biz sayımızı artırıyoruz. Aynı zamanda yurt dışında fahri konsolosluklarımız, başkonsolosluklarımız var. Şu anda dünyada 108 fahri konsolosluğumuz var" demişti.

Satılık fahri konsolosluklar

Gölge Diplomatlar araştırması da fahri konsolosluğa olan talebin arttığını gösteriyor. Buna göre fahri konsolos olmak isteyen o kadar çok insan ortaya çıktı ki, on binlerce dolar ücret karşılığında daha küçük ülkelerden fahri konsolos atamaları yapmayı vaat eden bir danışmanlar endüstrisi doğdu.

Uluslararası bir şirket olan Elma Global, farklı ülke vatandaşlıklarının alınmasına danışmanlık hizmeti verdiği gibi farklı ülkelerin fahri konsolos ünvanını da satıyor. Şirket, internet sitesinde, verdiği hizmetleri "VIP olarak diplomatik kanallar aracılığıyla seyahat edin" sözleriyle tanıtırken fahri konsolos olmanın avantajlarını "can sıkıcı gümrük kontrollerinin olmaması" ve "sınırsız giriş ve çıkış ayrıcalığı" diye sıralıyor.

Elma Global şirketi, ICIJ'e  yaptığı açıklamada fahri konsolos atamalarını garanti etmediğini belirterek "İnternette fahri konsolos veya diplomatik atamalarla ilgili çok fazla dolandırıcılık olduğunu biliyoruz ancak biz onlar gibi değiliz" dedi.

Gölge Diplomatlar araştırması uluslararası diplomasinin uzun yıllar boyunca göz ardı edilen bu müessesesinin gittikçe daha çok suistimal edilen bir yapıya dönüştüğünü ortaya koyuyor. Bu suistimalin oluşmasında kimi ülkelerin fahri konsoloslarının kimler olduğuna dair bilgileri şeffaf bir şekilde kamuoyu ile paylaşmaması da araştırmaya göre etkili.

Altınbaş Üniversitesi Hukuk Fakültesi Milletlerarası Özel Hukuk Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Doç. Dr. İlyas Gölcüklü, Viyana Sözleşmesi kapsamında fahri konsolos statüsünün kullanımı ve tesisinde şeffaflık sağlanması için reforma ihtiyaç olduğu görüşünde. Türkiye'nin fahri konsolosluk kurumunun amacı dahilinde kullanılması için esasen hassas davrandığı görüşünü paylaşan Gölcüklü, Türkiye'de görev yapan fahri konsoloslara düzenlenen kimlik kartlarının sadece tanıtım amaçlı olduğunu, fahri konsolosların yalnızca resmi görevlerinin yerine getirilmesi sırasındaki fiilleri nedeniyle yargı dokunulmazlığından yararlanabildiğini ekliyor.

Ancak bu sınırlı dokunulmazlığın istisnai olarak uygulanması için hem fahri konsolosu gönderen devlete hem de kabul eden devlete iş düştüğünü belirten İlyas Gölcüklü, "Bu yöndeki talepler hassas bir şekilde ele alınmalı ve ticari ilişkilerin tesisi amacına hizmet etmeyen, suç amaçlı bir araç olarak kullanılabilen ve de statüyü istismar edici durumların tespiti halinde egemenlik tasarrufuyla bu tür talepler reddedilmelidir" diyor. 

DW Türkçe, Dışişleri Bakanlığı'na bu konu ile ilgili sorular yollamasına rağmen, haberin yayınladığı tarihe kadar sorularına herhangi bir cevap alamadı.